دو . نقد و تحليل

با بررسى اسناد اين روايات و تأمّل در متن و معانى آنها و نيز عرضه آنها بر احاديث اهل بيت عليهم السلام ، براى پژوهشگر ، ترديدى در مجعول بودن آنها باقى نخواهند ماند . آنچه بر نادرستى اين روايات دلالت مى كند ، عبارت اند از :

1 . ناسازگارى با مقام نبوّت

اين باور كه تشريع اذان ، بر اساس رؤياى عبد اللّه بن زيد بوده ، بدين معناست كه خاتم پيامبران الهى صلى الله عليه و آله ـ كه براى كوچك ترين رفتارهاى فردىِ جامعه اسلامى ، از جانب خداوند متعال رهنمود آورده است ـ در مورد يكى از بزرگ ترين عباداتِ سياسى ـ اجتماعى ، نمى دانسته كه چه بايد كرد و حتّى طبق برخى از اين روايات ، براى آن ، بيست روز سرگردان بوده است ، تا اين كه رؤياى شخص يا اشخاصى ، مشكل گشا مى شود و موجب تصميم پيامبر صلى الله عليه و آله و تشريع اذان مى گردد!
بى ترديد ، اين پندار ، با اعتقاد به نبوّت پيامبر اسلام ، قابل جمع نيست و از اين رو ، امام صادق عليه السلام ضمن نفرين كردنِ كسانى كه از چنين پندارى جانبدارى مى كنند ، خِرد و وجدان آنان را به داورى مى خواند و با شگفتى از آنان مى پرسد كه چگونه اين پندار را با عقيده به نبوّت پيامبر صلى الله عليه و آله و نزول وحى بر ايشان ، جمع مى كنند :
بر پيامبر شما وحى نازل مى شود و شما مى گوييد كه او اذان را از عبد اللّه بن زيد گرفته است؟! ^۱

و نيز عمر بن خطّاب ، اذان را در خواب ديدند . مرد انصارى ، شبانه نزد پيامبر خدا رفت [و خواب خود را براى ايشان باز گفت] . پيامبر خدا به بلال دستور داد كه به آن [جملاتى كه در خواب ديده شده بود] ، اذان بگويد .
زهرى گفت : بلال در اذان نماز صبح ، اين جمله را افزود : «الصلاة خير من النوم» و پيامبر خدا بر آن ، صحّه گذاشت . ^۱

5 . سُنن التِّرمِذى :

سعيد بن يحيى بن سعيد اموى آورده است كه : حديث كرد ما را پدرم ، حديث كرد ما را محمّد بن اسحاق از محمّد بن ابراهيم بن حارث تيمى از محمّد بن عبد اللّه بن زيد از پدرش كه :
صبح كه شد ، نزد پيامبر خدا رفتيم و رؤيايم را به ايشان گفتم . فرمود : «اين ، يك رؤياى صادق است . به همراه بلال برخيز ؛ چون او صدايش از تو رساتر و بلندتر است . آنچه به تو [در خواب] گفته شده ، به او بگو و او آنها را با صداى بلند بگويد ...» .
ترمذى مى گويد : اين حديث را ابراهيم بن سعد ، از محمّد بن اسحاق ، به صورتى كامل تر و طولانى تر روايت كرده و داستان اذان را ، دو به دو ، و اقامه را ، يك به يك ، آورده است . عبد اللّه بن زيد ، همان ابن عبد ربّه است و «ابن عبد رب» هم به او مى گويند . ما از او حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله نمى شناسيم كه صحيح باشد، جز همين يك حديث كه درباره اذان است . ^۲