خليفه دوم مى دانند ، قابل جمع است ، بدين سان كه در عصر خلافت عمر ، مدّتى به فرمان يا تقرير (تأييد) او ، جمله «الصلاة خير من النوم» در وسط اذان يا پس از آن گفته مى شده ؛ امّا چنان كه در گزارش ابن جريج آمد ، پس از مدّتى ، ترك گرديده است ، تا اين كه در دوران حكومت معاويه ، با جعل رؤياى عبد اللّه بن زيد ـ كه مشتمل بر اين جمله بود ـ به طور رسمى ، جزئى از اذان صبح قرار داده شد .
با عنايت به آنچه ذكر شد ، روشن مى شود كه چرا فقها و محدّثان شيعه ، شمارى از رواياتى را كه جواز گفتن اين جمله را از اهل بيت عليهم السلامنقل كرده اند، نپذيرفته وجهت صدور يا دلالت آنها را مخدوش دانسته اند.

دو . «حىّ على خير العمل» در اذان و اقامه

پيروان اهل بيت عليهم السلام بر اساس رهنمودهاى آنان ، بر اين باورند كه جمله «حىَّ على خير العمل» يكى از اجزاى اذان و اقامه بوده و جزئيت آن ، از طريق وحى به پيامبر خدا ابلاغ شده است . شمارى از رواياتى كه در منابع حديثىِ اهل سنّت وجود دارند ^۱ و همچنين شمارى از صحابه و تابعين، ^۲ اين باور را تأييد كرده اند .
در اين جا سؤال پيش مى آيد كه : اگر واقعا جمله «حىَّ على خير العمل» جزء اذان بوده و در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله ، مسلمانان ، اين جمله را در اذان تكرار مى كرده اند ، چه كسى و با چه انگيزه اى اين جمله را حذف نموده است؟
پاسخ اين سؤال ، در برخى از احاديث اهل بيت عليهم السلام ^۳ و شمارى از

4 . جامع المسانيد :

از ابراهيم روايت شده كه گفت : از ابو حنيفه درباره «الصلاة خير من النوم» پرسيدم . گفت : اين ، از چيزهايى است كه مردم ، [پس از پيامبر صلى الله عليه و آله ] بدعت نهاده اند ، و در ميان چيزهايى كه پديد آورده اند ، چيز خوبى است. ابو حنيفه گفت كه اعلام دوبارة آنها براى وقت نماز ، به اين نحو بود كه مو?ّن ، وقتى اذانش را به پايان مى برد ، دو بار مى گفت : الصلاة خير من النوم.
اين روايت را از امام محمّد بن حسن در الآثار آورده و آن را از ابو حنيفه روايت كرده است. محمّد سپس مى گويد : اين ، قول ابو حنيفه است و ما هم بدان قائليم . ^۱
علاوه بر آنچه ذكر شد ، گزارشات ديگرى نيز حاكى از اين است كه منشأ تثويب ، فرمان و يا تقرير (تأييد) خليفه دوم بوده است؛ ^۲ ليكن در حديثى از ابوالحسن عليه السلام ، آغاز تثويب ، به بنى اميّه نسبت داده شده است . متن اين روايت ، چنين است :
جمله «الصلاة خير من النوم» ، بدعت بنى اميّه است و جزء اذان نيست ؛ امّا اشكالى ندارد كه شخص ، هر گاه كه مى خواهد مردم را به نماز ، متوجّه سازد ، آن را بگويد ؛ ولى آن را جزء اذان قرار مده ؛ چون ما آن را جزء اذان نمى دانيم . ^۳
مى توان گفت كه اين احاديث ، با گزارش هايى كه آغاز تثويب را عصر