براى دستيابى به زندگىِ توأم با شادى، پيش از هر اقدام، مبارزه با آفت هاى شادكامى، ضرورى است. اين آفت ها نه تنها مانع تأثيرگذارى عوامل شادى مى شوند، بلكه خود، مايه غم و نگرانى اند.
در فصل دوم اين كتاب، آفت هاى شادى به شش دسته تقسيم شده اند :
-
آفت هاى اخلاقى
مقصود از آفت هاى اخلاقى، صفات ناپسندى[۱]هستند كه اگر انسان، متّصف به آن صفات باشد، نمى تواند شاد زندگى كند، مانند بداخلاقى، بدگمانى، خودپسندى، حسادت، كينه ورزى، عصبانيّت، آرزوهاى دور و دراز، ترس، بيتابى، و دلبستگى به دنيا.
مى توان گفت : يكى از جامع ترين و خطرناك ترين آفات اخلاقى شادى، بد اخلاقى[۲]است. از اين رو، امام على عليه السلام در پاسخ به اين سؤال كه : «چه كسى در زندگى بيش از ديگران پيوسته غمناك است؟»، فرمود :
أسوَؤُهُم خُلُقاً.[۳]
كسى كه از همه بداخلاق تر است.
-
آفت هاى عملى
آفت هاى عملى، عبارت است از كارهاى ناشايسته اى كه آرامش درونى انسان را از بين مى برند و بدين سان، موجب اضطراب و نگرانى مى گردند. گفتنى است، يكى از علائمى كه براى تشخيص كارهاى خوب از كارهاى بد، در روايات اسلامى ذكر شده، احساس آرامش درونى در كارهاى خوب، و اضطراب درونى در كارهاى زشت و نارواست.[۴]
كارهاى نيك، هماهنگ با فطرت و سرشت آدمى اند، به همين جهت، انسان از انجام دادن آن، احساس آرامش و لذّت و شادى دارد ؛ امّا كارهاى زشت و ناروا با فطرت انسان، سازگارى ندارد. لذا انجام آن موجب اضطراب و نگرانى درونى مى گردد. بديهى است هر چه كار، نارواتر، و گناه، سنگين تر باشد، اضطراب و نگرانىِ حاصلِ از آن نيز بيشتر مى گردد و چه بسا يك لحظه هوسرانى، يك عمر پشيمانى به دنبال داشته باشد.
نكته قابل توجّه اين كه نقش شمارى از آفات عملى مانند : هوسرانى، چشم چرانى، كوتاهى در انجام دادن كارهاى نيك، بيكارى و از دست دادن فرصت ها، در پديد آوردن نگرانى روشن است ؛ امّا رابطه شمارى از آنها با اندوه، مشخص نيست. آفات عملى اى چون : عمّامه گذارى در حال نشسته، پوشيدن شلوار در حال ايستاده، گرفتن ناخن با دندان، خشك كردن صورت با دامن و... از اين دسته اند ؛ ولى ما نمى توانيم رابطه آنها را با نگرانى بفهميم، امّا درك نكردن ما، دليل نبودن رابطه نيست. در اين گونه موارد، اگر صدور روايات از اهل بيت عليهم السلام قعطى باشد، مسلّماً ارتباطى ميان امور ياد شده و نگرانى، وجود دارد ؛ ليكن با توجّه به ضعيف بودن روايات اين باب، راهى براى اظهار نظر قطعى - نفياً يا اثباتاً - در اين باره وجود ندارد. از اين رو، پرهيز از اين امور به منظور مصون ماندن از زيان احتمالى آن، نيكوست.
-
آفت هاى اقتصادى
شدّت نيازمندى انسان به امكانات اقتصادى، ايجاب مى كند كه آفت هاى اقتصادى، بيش از ديگر آفت ها براى او نگران كننده باشد. از اين رو، شاد زيستن بدون مبارزه با اين طيف از آفت ها، امكان پذير نيست ؛ امّا بايد توجّه داشت كه تنها فقر و نادارى و بدهكارى، موجب غم و اندوه نيست ؛ بلكه گاه دلبستگى به ثروت و ترسِ از دست دادن آن، و تلاش براى نگهدارى و افزودن آن، به مراتب بيش از فقر، نگران كننده است.[۵]
-
آفت هاى طبيعى
مراد از آفات طبيعى، چيزهايى است كه جزء اقتضائات زندگى دنيوى اند و موجب ايجاد اختلال در بُعد مادّى زندگى مى شوند.
آفت هاى طبيعىِ شادى را به دو دسته مى توان تقسيم كرد :
دسته اول : آفاتِ قابل پيشگيرى، مانند بيمارى ها و حوادثى كه مى توان آنها را پيش بينى و پيشگيرى كرد.
دسته دوم : آفاتِ غير قابل پيشگيرى، مانند : مرگ و ديگر حوادثى كه لازمه زندگى دنيا، و در صورت پيش بينى هم قابل پيشگيرى نيستند.
اين موارد، از آن جهت مانع سرورند كه پيامدهاى منفى دارند و موجب درد و رنج مى گردند و لذّت و خوشى را از بين مى برند. سردمزاجى[۶]از طريق تأثير بر فيزيولوژى انسان (عملكرد اعضا) و سيستم جسمانى او موجب بروز احساس ناخوشايند مى شود.[۷]مرگ[۸]و بروز حوادث ناگوارى كه لازمه زندگى اين دنيا هستند،[۹]از طريق ايجاد احساس ناكامى در لذّتجويى تام و برآورده نشدن خواسته ها و آرزوها مى توانند بر انسان، تأثير منفى بگذارند و موجب حزن و اندوه وى گردند.
-
آفت هاى خيالى
بخش قابل توجّهى از آفت هايى كه موجب نگرانىِ انسان مى شوند، آفت هايى هستند كه وجود خارجى ندارند! بلكه ساخته و پرداخته توهّمات و خيالاتى هستند كه از مجارى گوناگون، وارد عرصه ذهن و روان انسان مى شوند. چند نمونه از آفت هاى خيالى اى كه در منابع اسلامى آمده اند، عبارت اند از :
۵ - ۱. نگرانى هاى ناشى از آينده زندگى
بخش عمده اى از نگرانى هاى انسان، به مشكلات و ناملايماتى مربوط مى شوند كه ممكن است در آينده براى انسان پيش بيايند.[۱۰]مونتين، فيلسوف شهير فرانسوى گفته : «انسان، آن قدرى كه از فكر حوادث آينده ناراحت مى شود، از خودِ آن حوادثْ در زحمت نيست».[۱۱]اين سخن، كاملاً صحيح و قابل قبول است ؛ امّا افزون بر اين، تجربه گذشته زندگى نشان مى دهد كه اكثر قريب به اتّفاق اين گونه نگرانى ها بيهوده بوده اند و به گفته صحابى بزرگوار ابوذر : «اندوه روزى كه به آن نمى رسم، مرا كشت!».[۱۲]
دِيل كارْنِگى،[۱۳]فصلى از كتاب خود را به تبيين قانونى اختصاص داده كه رعايت آن مى تواند بيشتر نگرانى ها را رفع كند. اين قانون، عبارت است از اين كه بر اساس حساب احتمالات، انسان در آينده زندگى، چند درصد ممكن است گرفتار مشكلاتى شود كه احتمال آن، باعث نگرانى هاى او مى گردد.
او مى گويد : «با گذشت زمان، كم كم دريافتم كه ۹۹ درصد از چيزهايى كه مرا ناراحت و نگران مى ساخت، هرگز به وقوع نخواهد پيوست.... من و شما چنانچه بتوانيم قبول كنيم كه با قانون "حدّ وسط" بفهميم كه تا چه اندازه نگرانى هاى ما مورد دارد، احتمالاً خواهيم توانست هم اكنون نُه دهم نگرانى هاى خود را برطرف نماييم».[۱۴]
در اين باره، ره نمودهاى بسيار ارزنده و كارسازى از امام على عليه السلام نقل شده بدين مضمون كه انسان نبايد غصّه فردا و فرداهاى نامعلوم را بر مشكلات روز خود بيفزايد. او بايد باور كند كه اگر براى انسان فردايى در پيش باشد، خداى مهربان، او را كفايت خواهد كرد.[۱۵]در غير اين صورت، نگرانىِ موهوم، او را به كارهايى وادار مى نمايد كه نگرانى هاى او را تشديد مى كند، و امكان بهره گيرى از فرصت امروز را از او سلب مى نمايد.[۱۶]
۵ - ۲. نگرانى هاى ناشى از القائات شيطانى
برپايه شمارى از روايات اسلامى، بخشى از نگرانى هاى انسان، ناشى از القائات شيطان در خواب و يا بيدارى است. برخى از خواب هاى آشفته كه موجب نگرانى مى شوند، نتيجه القائات شيطانى اند. براى درمان اين گونه نگرانى ها دستور العملى داريم كه در متن رواياتى كه ارائه مى شوند، آمده است.[۱۷]
همچنين برخى از افكارِ نگران كننده،[۱۸]از جمله نگرانى هاى انسان نسبت به آينده زندگى، مى توانند مبدأ شيطانى داشته باشند كه با به كارگيرى خرد و بهره گيرى از ره نمودى كه پيش از اين ارائه شد، مى توان اين گونه نگرانى ها را درمان كرد.
۵ - ۳. نگرانى هاى ناشى از فرهنگ غلط
گاه، موهوماتى كه از ناحيه فرهنگ هاى غلط به برخى از جوامع راه مى يابند، موجب نگرانى و اندوه مى گردند، مانند اين كه در فرهنگ اعراب جاهلى، دختردار شدن، موجب ننگ و نگرانى بوده ؛[۱۹]همچنين اعتقاد به نحوست برخى از اعداد و يا ايّام، ممكن است باعث نگرانى گردد.
نتيجه مباحث گذشته
در جمع بندى مطالبى كه در باره آفت هاى شادى ارائه شد، بايد گفت : هر چند بخش عمده اى از آفت هاى سرور، قابل پيشگيرى است، با اين حال، بخش قابل توجّه ديگرى از آفت ها به هيچ وجه قابل پيشگيرى نيستند. از اين رو، شادى مطلق در دنيا وجود ندارد و به فرموده امام على عليه السلام :
«شادى دنيا با غم آميخته است»[۲۰]و «همه شادى هاى دنيوى از بين خواهند رفت»[۲۱]و «هر چه لذّت شادى بيشتر باشد، از دست دادن آن، رنج آورتر خواهد بود».[۲۲]بر اين اساس، كسانى كه در دنيا در صدد به دست آوردن شادىِ مطلق هستند، بايد توجّه داشته باشند كه دستيابى به آن در دنيا امكان پذير نيست، مگر براى كسانى كه خود را به گونه اى ساخته اند كه تلخى ها نيز براى آنها شيرين است.[۲۳]
[۱]ر . ك : ص ۱۵۷ (آسيب هاى اخلاقى و اجتماعى) .
[۲]ر.ك: ص ۱۵۷ (بد خُلقى) .
[۳]ر . ك : ص ۱۵۶ ح ۷۰ .
[۴]ر . ك : خير و بركت از نگاه قرآن و حديث : ص ۳۱ (معيار شناخت نيكى و بدى) .
[۵]ر . ك : ص ۱۸۹ (آسيب هاى اقتصادى) .
[۶]ر.ك: ص ۱۹۵ ح ۱۶۹ .
[۷]اين مسئله مى تواند مورد پژوهش هاى تجربى قرار گيرد.
[۸]ر.ك: ص ۱۹۵ (مرگ) .
[۹]ر. ك: ص ۱۹۷ (آسيب هاى جدا نشدنى از دنيا) .
[۱۰]ر . ك : ص ۲۰۳ (اندوه روزى كه فرا نمى رسد !) .
[۱۱]آيين زندگى : ص ۱۲۳ .
[۱۲]ر.ك: ص ۲۰۵ ح ۱۹۳.
[۱۳]Daile Carnegie.
[۱۴]آيين زندگى : ص ۸۳ .
[۱۵]نكته جالب، تفاوت تبيين امام و اسلام، با تبيين دِيل كارنگى است. او از راه حساب احتمالات، آن را توضيح مى دهد و امام عليه السلام از راه توحيد و اتّكال به خداوند متعال!
[۱۶]ر . ك : ص ۲۰۳ ح ۱۹۱ و ۱۹۲ .
[۱۷]ر . ك : ص ۲۰۵ (اندوه ناشى از وسوسه هاى شيطان) .
[۱۸]ر . ك : ص ۲۰۳ (اندوه روزى كه فرا نمى رسد !) .
[۱۹]ر . ك : ص ۲۰۷ (نگرانى هاى ناشى از فرهنگ غلط) .
[۲۰]ر . ك : ص ۱۹۹ ح ۱۷۷ و ص ۲۰۱ ح ۱۸۵ و ص ۲۰۳ ح ۱۹۰ .
[۲۱]ر . ك : ص ۱۹۹ ح ۱۸۰ و ص ۲۰۱ ح ۱۸۵ .
[۲۲]ر . ك : ص ۱۹۹ ح ۱۷۹ و ۱۸۴ .
[۲۳]ر . ك : ص ۲۰۹ ح ۱۹۹ و ص ۲۱۱ ح ۲۰۲ و ص ۲۱۳ ح ۲۰۵ . نيز، ر. ك : ص ۴۴ (شناخت امور شايسته اندوه و شادى) و ص ۱۵ (پيش گفتار / الگوى شادكامى در اسلام) .
