الإیضاح

مؤلف‌ با بیان مقدمه ای در اختلاف اهل قبله و اینکه مجموع این اختلافات در دوسته شیعه و سنی بروز یافته به بیان عقاید اهل سنت می پردازد و سپس سخنان جهميه‌، معتزله‌، جبریه و اصحاب‌ حديث‌ پرداخته‌ آنگاه علمای اصحاب حدیث را بر شمرده است‌.

در اینکه کتاب الإیضاح از فضل بن شاذان (م ۲۰۶ ق) باشد محققین بر دو دسته اند، برخی آن را به محمد بن جریر بن رستم طبری صاحب المسترشد نسبت دهند که از آن میان می توان به قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین، مرحوم شوشتری درقاموس الرجال و آقای مدرسی در مکتب در فرایند تکامل (ص ۸۹) اشاره کرد.

اما بر اساس تحقیقات علامه فقید محدث ارموی الإیضاح نوشتۀ ابن شاذان است. ایشان در مقدمۀ ۹۰ صفحه ای خویش به دلایل اثبات این مدعا پرداخته است. آقای حسن انصاری نیز در مقاله ای با عنوان «نسخه کتاب المعيار والموازنة فضل بن شاذان نيشابوري» گفته است که انتساب کتاب الايضاح موجود به فضل بن شاذان همچنان قوی و قابل دفاع است.

نیز محدث ارموی المسترشد طبری را مأخوذ از ایضاج ابن شاذان می داند.

یکی از ویژگیهای ایضاح این است که مؤلف تصریح می کند که هر آنچه روایت کردم همه از روایات اهل سنت بود نه روایات اهل بیت و علمای شیعه.

در مقدمه می گوید که وقتی نظر کردم در آنچه که اهل قبله (مسلمانان) اختلاف دارند و بعضی، برخی دیگر را کافر می شمارند و از آنان دوری می کنند و هر کدام خود را محق می دانند در واقع دو دسته بیشتر نیستند. دسته ای از آن دو که جماعت نامیده شده اند منتسب به سنت پیامبرند و در احکام و آراء و حلال و حرام خود اختلاف نظر دارند برخی شان راضی به دیگری هستند و برخی شهادت آن دیگری را می پذیرند و با آنان نماز می خوانند و احادیثشان را می پذیرند و .. جز اینکه بر خلاف اجتماع دارند؛ دستۀ دوم شیعه هستند که شهادتشان را نمی پذیرند پشت سرشان نماز نمی خوانند و از آنها احادیث قبول نمی کنند

خطبه خلیفۀ اول زمانی که والی شد؛ عزم خالد برای کشتن امیرالمؤمنین؛ پشیمانی خلیفۀ اول به هنگام مرگ از بعضی از اموری که مرتکب شده بود که یکی از آنها ورود به خانۀ فاطمه است؛ سخن خلیفۀ دوم به اینکه علی به خلافت شایستگی دارد؛ اختلاف احکام شیخین؛ اذان و آنچه که خلیفۀ دوم از آن حذف کرد؛ کیفیت جمع قرآن، اختلاف خلیفۀ سوم و عائشه، نهی خلیفۀ دوم از ازدواج عجم با عرب و تفضیل او عرب را بر عجم؛ نماز خلیفۀ اول با مردم در حیات رسول الله؛ نسبتهایی که به برخی از انبیا می دهند؛ چگونگی بیعت گرفتن برای خلیفۀ اول؛ پشیمانی عبد الله بن عمر به هنگام مرگش از عدم جهادش با فئه باغیه؛ اختلاف ابن مسعود با خلیفۀ سوم؛ رجعت؛ نهی خلیفۀ دوم از متعه نساء و حج؛ نقل سخن سلمان به هنگام انحراف ماجرای خلافت و ... از مطالبی هستند که در این کتاب مؤلف با استناد به سخن خود اهل سنت با آنان محاجه کرده است.

چاپ الإیضاح

این کتاب به‌ كوشش‌ جلال‌ الدين‌ محدث‌ ارموی در تهران‌ در ۱۳۵۱ش‌منتشر شده‌ و سپس‌ در بيروت‌ در ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۲م‌ و ۱۴۳۰ق/ ۲۰۰۹م تجديد چاپ‌ شده‌ است‌.

این چاپ دارای تعلیقات فراوان و فهرستهای راهگشا برای مطالب کتاب است.

منابع:دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ابن شاذان، ابومحمد، نوشتۀ احمد پاکتچی؛ مقالات آقای حسن انصاری در سایت کاتبان به آدرس http://ansari.kateban.com

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی