المَلهوف علی قَتلی الطُّفوف

کتابی مشهور در مورد شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفایش

منبع: دانشنامه امام حسین(ع)، ج ۱، ص ۸۵ ـ ۸۸
سید رضی الدین علی بن موسی بن جعفر حلّی (م ۶۶۴ ق) مشهور به سید ابن طاووس، از عالمان و عارفان مشهور شیعه و مؤلّفی پرکار با حدود پنجاه کتاب کوچک و بزرگ است. نسب او از سویی به شیخ طوسی (شیخ الطائفه) و از سوی دیگر، به ورّام بن ابی فراس (دانشمند بزرگ شیعه و مؤلّف تنبیه الخواطر) می رسد. وی پدر و برادر و برادرزاده هایی عالم داشته است. او شخصیتی علمی، اجتماعی، ادبی و نیز عارف و متّقی داشته و تألیفات اصلی او در زمینه احادیث اخلاقی، دعا و زیارت بوده است.

سید ابن طاووس، کتاب خانه بزرگی را از اجدادش به ارث برده و خود بر آن افزوده بود. وی با وجود ردّ پیشنهادهای مکرّر وزرات و نقابت و سفارت که از سوی عبّاسیان به وی می شد، پس از غلبه مغولان بر بغداد و در سال های آخر عمر خویش، منصب نقابت علویان عراق را برای رسیدگی به یتیمان، بیوگان و مستمندان این خاندان پذیرفت.

سید ابن طاووس در نزد افرادی مانند: جدّش ابن ابی فراس، ابن نُما حلّی و فخّار بن مَعد موسوی، شاگردی کرد و به بزرگانی مانند: علّامه حسن بن یوسف حلّی، حسن بن داوود حلّی (مؤلّف کتاب مشهور الرجال)، برادرزاده اش عبد الکریم ابن احمد حلّی (مؤلّف فرحة الغَری) و علی بن عیسی اِربِلی (مؤلّف کشف الغُمّة) درس آموخت.

سید ابن طاووس، برای کمک به زائران، مصباح الزائر و جناح المسافر را نوشت تا در اماکن زیارتی، آن را به همراه داشته باشند و بخوانند و چون استقبال مردم را دید، کتابی هم در باره امام حسین(ع) و مقتل ایشان، ویژه زائران امام حسین(ع) نوشت و داشته ها و آگاهی های تاریخی خود را نیز در این زمینه به آن افزود.

ابن طاووس، مورّخ نیست؛ امّا در الملهوف، به شیوه مورّخان و حتّی گاه داستان سرایان، چکیده و نتیجه اخبار را می آورد و از ذکر سند، خودداری می کند و تنها در موارد معدودی،[۱]منبع اصلی خود را گوشزد می کند.

هر چند منبع اصلی گزارش های ابن طاووس مشخّص نیست، امّا مقایسه مطالب و نیز دسته بندی سه قسمتی او: امور پیش از جنگ، شرح وقایع نبرد عاشورا و حوادث پس از شهادت، این حدس را تقویت می کند که او مطالب خویش را از مثیر الأحزان ابن نما گرفته باشد، هر چند احتمال عکس این مطلب نیز می رود، بویژه اگر مثیر الأحزان را نوشته نوه ابن نما بدانیم.

ابن طاووس به دلیل دسترس داشتن به کتاب هایی مانند: الرسائل کلینی، الإرشاد شیخ مفید و دلائل الإمامة ی طبری،[۲]توانسته مطالب کتاب خود را غنی سازد و از طریق کتاب هایی چون مقتل الحسین خوارزمی، با منابع قدیم تری مانند الفتوح ابن اعثم، ارتباط برقرار کرده، گزارش های آنها را با اندکی تغییر و تلخیص انتقال دهد.

الملهوف به دلیل شخصیت مؤلّف و قلم روان وی، و نیز نقل تفصیلی خطبه ها و سخنان امام زین العابدین(ع) و زینب علیهاالسلام ـ که بیانگر اهداف نهضت عاشور هستند ـ و همچنین شرح بدون تحریف وقایع کربلا، از سوی عالمان شیعه مقبول واقع شده است، هر چند در برخی گزارش های آن، مانند: حضور اسیران در اوّلین اربعین در کربلا و نیز علم پیشین امام(ع) به شهادت خویش، مورد نقد قرار گرفته و برخی گزارش های آن را نیز بدون سند و پشتوانه تاریخی معرّفی کرده اند.

نقد کنندگان، تألیف الملهوف را متعلّق به دوره جوانی ابن طاووس می دانند و از این رو، آن را در سنجش با دیگر کتاب های او، در درجه فروتری می نهند.[۳]گفتنی است به این نقدها پاسخ هایی نیز داده شده است.[۴]

الملهوف بارها چاپ و به دفعات، به فارسی، ترجمه شده است.

کتاب دیگر ابن طاووس که در بر دارنده مطالبی در باره امام حسین(ع) است، الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرّة فی السّنة است. الإقبال، جزء ششم و هشتم و نهم از سلسله تألیف های ابن طاووس، در باره دعا و زیارت است که مجموعه آنها را به منظور تکمیل کتاب مصباح المتهجّد شیخ طوسی نگاشت.

ابن طاووس، اعمال و دعاهای ماه های قمری را به ترتیب آورده و به مناسبت ماه محرّم، رساله کوچکی در توصیف وقایع عاشورا به نام اللطیف فی التصنیف فی شرح السعادة بشهادة صاحب المقام الشریف نگاشته و بر فصل ادعیه و زیارت مخصوص محرّم و امام حسین(ع) افزوده است.[۵]

[۱]. ر.ك: الملهوف: ص ۱۲۷ و ۱۷۶ و ۱۸۴ و ۲۰۸ و ۲۲۵.

[۲]. ر.ك: الملهوف: ص ۱۲۴ و پانوشت صفحه ۱۲۹ كه در طبع انتشارات جهان در متن (ص ۳۸) آمده است .

[۳]. ر. ك: لولؤ و مرجان: ص ۲۳۰، معرّفى و نقد منابع تاريخ عاشورا: ص ۲۰۶ - ۲۰۸ و ۲۲۰، حماسه حسينى: ج ۱ ص ۱۹۳ .

[۴]. ر. ك: تحقيق در باره اوّل اربعين حضرت سيّد الشهدا عليه السلام: ص ۷، ثار اللّه، خون حسين عليه السلام در رگ هاى اسلام: ص ۹۳ .

[۵]. الإقبال: ج ۳ ص ۵۷ .

معرفی کتاب در افق حوزه:

کتاب ملهوف (لهوف) تألیف سید بن طاووس (م ۶۶۴ ق) یکی مشهورترین کتاب مقتل در زمان ماست که بیشتر با دو عنوان «اللهوف علی قتلی الطفوف» و «الملهوف علی قتلی الطفوف» چاپ شده است. سید بن طاووس در کتاب کشف المحجه خود این کتابش را «الملهوف علی قتلی الطفوف» یاد کرده و از همین رو برخی از اهل تحقیق این عنوان را بر دیگر عناوین (المسالک فی مقتل الحسین، اللهوف فی قتلی الطفوف و ...) ترجیح داده اند.

سید در مقدمه پس از بیان برخی از فضائل اهل بیت علیهم السلام و اشاره به جانگدازی ماجرای عاشورا، هدف از نگارش ملهوف را چنین گفته است: «گرد آورنده اين كتاب گويد: آنچه بيش از هر چيز مرا به نوشتن اين كتاب واداشت اين بود كه من چون كتاب مصباح الزائر و جناح المسافر را گرد آوردم، ديدم كه كتابى شد شامل بهترين جاهاى زيارت و برگزيده‏ترين اعمالى كه به هنگام زيارت بايد بجا آورد و هر كه آن كتاب را همراه داشته باشد از برداشتن چراغ ديگرى براى هنگام زيارت و يا كتاب زيارت بزرگ و يا كوچكى بى‏نياز است؛ لذا علاقمند شدم كه هر كه آن كتاب را با خود دارد از همراه بردن كتاب مقتلى نيز به حرم سيد الشهداء در زيارت عاشورا بى‏نياز گردد، از اين رو اين كتاب را نوشتم كه به پيوست آن كتاب باشد...».

مؤلف این کتاب را در سه مسلک تدوین کرده است:

مسلک اول در امور قبل از قتال: این بخش زندگانی امام حسین علیه السلام را از زمان تولد تا واقعه عاشورا بیان می کند؛ مطالبی همچون تولد امام حسین، إخبار جبرئیل به پیامبر از ماجرای امام حسین، مرگ معاویه و بیعت گرفتن برای یزید، بیعت خواستن یزید از امام حسین، برخورد مروان با امام حسین دربارۀ بیعت یزید، حرکت امام حسین به مکه، نصیحت کنندگان امام حسین به مدارا و صلح با یزید، نامه دعوت کوفیان از امام حسین، تقاضای محمد حنفیه از امام و اشاره به ویژگی کوفیان، اشاره امام به رؤیای صادقه اش که رسول خدا فرموده خداوند می خواهد او را کشته ببیند، ورود مسلم به کوفه و ماجرای قیام و شهادتش، شهادت هانی، اشعار فرزدق در رثای مسلم و هانی، خروج امام حسین از مکه و استقرار آن حضرت در کربلا، و بعضی خطبه های آن حضرت و گفتگوهای یارانش از مطالب این بخش هستند.

مسلک دوم در امور قتال: سخن امام با کوفیان و اتمام حجت بر ایشان، برخورد حضرت عباس با امان نامه، مهلت خواستن امام برای شب زنده داری در شب عاشورا، خطبه امام در تشویق یارانش برای انصراف از همراهی در روز عاشورا، سخنان اصحاب در وفاداری به امام، نماز امام در روز عاشورا، ضجۀ ملائکه در عزای امام، آتش زدن خیام، ناله های حضرت زینب، رؤیای برخی از لشکریان ابن سعد و ذکر نام شهدای کربلا برخی از مطالب این بخش هستند.

مسلک سوم در امور بعد از قتال: ارسال سر امام و شهدا به ابن زیاد، دفن اجساد شهدای کربلا توسط قوم بنی اسد، اسارت امام سجاد و حسن مثنی و زید و عمرو، خطبه زینب به هنگام ورود در کوفه، خطبه های ام کلثوم، فاطمة الصغری، و امام سجاد در کوفه، شهادت عبد الله بن عفیف، دمشق و آنچه که بر اسرا در آنجا رفت، زیارت اسرا از کربلا به هنگام بازگشت از شام، ناله جن بر امام حسین، و گریه امام سجاد بر امام حسین برخی از مطالب این مسلک هستند.

سید بن طاووس بارها تأکید می کند که بنا بر اختصار مطالب دارد و از ذکر بسیاری مطالب خودداری می کند.

ابن طاووس در این کتاب کم حجم با هنرمندی روایات و ماجراهای زندگانی امام حسین علیه السلام را چنان در کنار هم چیده که بتواند يك جريان منسجم را تشكيل دهد. نیز از ذكر روايات تكرارى و روايات متفرق پرهیز كرده تا خواننده كتاب را بيشتر در جريان رويدادى تاريخى قرار دهد و نه نقل روايات. حذف اسانید روایات نیز از همین روست.

سید در این کتاب از نقل مطالب اغراق آميز كه در كتب مشابه بوده خوددارى كرده است.

برخی از مطالب اين كتاب منحصر به فرد است و در مقاتل پیشین نیامده است؛ مانند نامه امام به بنى‏هاشم و همچنين خبر دادن آن حضرت از شهادتش از زبان رسول خدا «إّن الله قد شاء أن يراک قتيلاً» به محمد حنفيه.

از دیگر ویژگیهای این کتاب مختصر نقل خطب است که بیش از ۱۵ خطبه از رسول خدا، امام حسین، امام سجاد، زینب، ام کلثوم، فاطمه صغرا، سلیمان بن صرد، یزید بن مسعود نهشلی و قیس بن مصهر نقل کرده است.

شایان ذکر است که در اقبال الأعمال (در اعمال محرم، ج ۳، ص ۵۶ به بعد) نیز با اشاره به کتاب ملهوف مقتلی با عنوان «اللطيف في التصنيف في شرح السعادة بشهادة صاحب المقام الشريف» به طور مختصر آورده است.

چاپهای ملهوف

این کتاب چاپهای مختلفی به خود دیده است از جمله:

چاپ سنگی به ضمیمۀ جلد دهم بحار الانوار در تهران؛
چاپ ۱۲۷۱ق با ضمیمۀ رسالۀ اخذ الثار و رساله عینیه حمیری؛
چاپ ۱۲۷۵ق در تهران با ضمیمۀ مهیج الأحزان و مقتل ابی مخنف؛
تصحیح محمود مدرس در سال ۱۳۱۷ق در تهران؛
انتشارات جهان، ۱۳۴۸ش در تهران؛
انتشارات انوار الهدی در سال ۱۴۱۷ق، با ضمیمۀ حکایت المختار فی اخذ الثار بروایت ابی مخنف؛
تصحیح شیخ فارس تبریزیان (حسون) در سال ۱۴۱۴ق در قم.

ترجمه های ملهوف

ترجمه های مختلفی از این کتاب چاپ شده است که برخی از آنها عبارتند از:

لجة الألم في حجة الأمم از ميرزا رضا قلى شقاقى تبريزى در سال ۱۳۱۱؛
زندگانى حضرت اباعبدالله از سيد محمد صحفى در سال ۱۳۷۵ شمسى؛
ترجمه ای منظوم با عنوان وجيزة المصائب از ضياء الدين مهدى بن داود متخلص به ذوقى
آهی سوزان بر مزار شهیدان از سید احمد فهری زنجانی؛
لهوف از سید ابو الحسن میر طالبی (حسینی) از روی تصحیح فارس تبریزیان (حسون)؛
لهوف منظوم یا معارج المحبه از علی حائری محلاتی؛
غم نامۀ کربلا از محمد محمدی اشتهاردی؛

گفتنی است که برخی فيض الدموع از محمدابراهیم نوّاب تهرانی ملقب به بدايع نگار را ترجمۀ ملهوف می دانند و حال اینکه ملهوف یکی از منابع مهم آن کتاب است و بدایع نگار بیشترین استفاده را از ملهوف کرده است.