غرر الحكم و درر الكلم

مجموعه ای ارزشمن از سخنان کوتاه و پربار امام علی(ع)

قاضي ناصح الدين ابوالفتح عبدالواحد بن محمد بن عبدالواحد تميمي آمدي (قرن ششم هجری) در كتاب غرر الحکم ۱۰۷۶۰ حديثِ كوتاه از اميرمؤمنان علي (ع) جمع آوری کرده است، كه به ترتيب حروفِ الفباي نخستين كلمه حديث و در ۹۱ باب از كتاب هايي مانند نهج البلاغه، مأة كلمه جاحظ، تحف العقول ابن شعبه حراني و دستور معالم الحكم قاضي قضاعي گردآوري شده است.

مؤلف، در آغاز كتاب، انگيزه خود را از گردآوري آن، چنين بيان مي دارد:

«... آن چه مرا بر گردآوري اين احاديث و قلمداد كردنِ اين كتاب برانگيخت، همانا چيزي بود كه ابوعثمان جاحظ را دلشاد ساخته بود... و آن چيز، صد كلمه از كلماتي بود كه دربردارنده انواع سودها و بخشاينده لذت ها به گوش ها بود، و آن كلمات را جاحظ از كلمات اميرالمؤمنين گرد آورده بود. من، همين كه آن را از جاحظ ديدم، خنديدم و پيش خود گفتم، عجبا! پناه بر خدا از اين مرد! با اين كه او علامه زمان و يگانه در ميان همگان است، با آن سابقه علمي و اوج بلندش در دانش و چيزفهمي و نزديكي اش با صدرِ اول و زمان علي بن ابي طالب و ضرب المثل بودنش در فضل به سهمي بيش تر و حظ و بهره وافرتر، چه شده است كه از ماهِ تمام روشن، چشم پوشيده، از بسيار به كم ساخته است؟ چرا چنين كرده است؟ مگر اين جزئي از كل، و اندكي از بسيار، و قطره اي از باران بي شمار بيش تر است؟ آن گاه من با همه گرفتاري خاطر، و كوتاهي از رتبه اهل كمال، در حالي كه به عجز و ناتواني از دريافتِ آن چه فضلاي صدر اول خواسته و در آن راه قدم نهاده اند و كوتاه دستي خويش را از گرديدن در ميدانِشان و كم وزني خود را در ميزانشان مي دانم و اعتراف دارم، با اين حال همت گماشتم تا آن جا كه تيررس فكر و مطمح نظر من است، از سخنان آن حضرت گرد آورم و برخي از حكمت ها و اندكي از بسيار را كه سخنوران و حكيمان از آوردنِ مانندش نااميدند، گرد آوردم... آن حضرت (ع) از چشمه سار گواراي نبوي آشاميده و علم و دانش الهي، هر دو پهلوي او را پر كرده است؛ چنان كه او خود - كه سخنش حق و كلامش درست است - فرموده: «بدانيد ميان دو پهلويِ من، علم فراواني انباشته شده است؛ چه مي شد اگر بردارنده و نگهدارنده ای پيدا مي كردم....».

شيوه تدوين غررالحكم

آمدي، روِش تأليف و گردآوري خود را چنين مي نويسد:

«اسنادِ احاديث را كنار زدم و حروفش را به ترتيب حروف تهجي مرتب كرده و آن چه از سخنان حكيمانه آن حضرت بود، تمام را از حيث سجع و قافيه، موافق و مطابق يكديگر قرار دادم؛ زيرا با اين ترتيب آن كلمات در گوش جاي گيرنده تر، و در دل ها فرود آينده تر، و ميل نفوس هم به سوي كلام منظوم بيش تر است و حفظش بر خواننده آسان تر، و لفظش براي بيننده - كه مي خواهد از آن لعل ها و مرواريدهاي درخشان نور برگيرد - جذاب تر و شيرين تر است....».

آمدی بسياري از فصول كتابش را براساس كلمه آغازينِ حديث بنياد كرده و مجموعه اي دلپذير را فراهم ساخته است؛ مثلاً: فصل ۴: لفظ احذر؛ فصل ۵: لفظ اياك؛ فصل ۲۳: لفظ ثمره؛ فصل ۲۴: لفظ ثلاث...

برخی از چاپهای غررالحکم

چاپ هند در سال ۱۲۸۰ قمري؛
چاپ مطبعه العرفان در سال ۱۳۴۹ ق در شهر صیدا؛
تحقیق و ترجمه محمد علی انصاری همراه با تعليقاتِ ميرزاعبدالجواد عقيلي در سال ۱۳۷۷ق / ۱۳۳۷ش؛
تحقیق سید مهدی رجائی، دارالکتاب اسلامی، ۱۴۱۰ق، قم.

برخی از ترجمه هاي غررالحكم

اصداف الدرر از ملاعبدالكريم بن محمد يحيي، معاصر شاه سلطان حسين صفوي؛
ترجمه غررالحكم از آقا جمال الدين محمد بن آقا حسين خوانساري (م ۱۱۲۵ ق)؛
ترجمه غررالحكم از زين العابدين؛
ترجمه غررالحكم از ميرزا محسن خوشنويس اردبيلي متخلص به حالي؛ چاپ سنگی در سال ۱۳۴۴ق، شيراز؛
ترجمه غررالحكم از محمد علي انصاري قمي؛
ترجمه سید حسین شیخ الاسلامی تویسرکانی، انتشارت اسماعیلیان، ۱۳۹۱ش، قم.

شرح هاي غررالحكم

معروف ترین شرح غررالحکم شرح آقا جمال الدين محمد بن آقا حسين خوانساري اصفهاني (م ۲۶ رمضان ۱۱۲۵) است كه به خواستِ شاه سلطان حسين صفوي (م ۱۱۳۵ ق)، نگارش يافت. اين شرح، علاوه بر توضيحِ مفهومي و ترجمه لُغَوي احاديث، آكنده از فوايد گوناگون كلامي، حديثي، ادبي، اخلاقي، تفسيري، فقهي، فلسفي و غير آن است. اين كتاب را استاد سيد جلال الدين محدث ارموي، با مقدمه، تصحيح و تعليق، در شش جلد، به سال ۱۳۴۶ش/ ۱۳۸۷ق، در انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رساند، و بر آن فهرستي موضوعي افزود كه جلد هفتمِ شرح به شمار آمد.

تكمله هاي غررالحكم

عيون الحكم و المواعظ و ذخيرة المتعظ و الواعظ از كافي الدين ابوالحسن علي بن محمد ليثي واسطي، معروف به «ابن شرفيه» از علماي قرن ششم قمري در ۹۱ فصل شامل ۱۳۶۲۸ روایت؛ به تصحیح حسين حسيني بيرجندي (دارالحدیث، ۱۳۷۷ش) چاپ شده است؛
الحكم من كلام الامام أميرالمؤمنين علي (ع). تدوین گروه حديث بنياد پژوهش هاي اسلامي آستان قدس رضوي در دو جلد، زير نظر استاد كاظم مدير شانه چي، شامل ۱۵۹۷۸ حديث در سال ۱۴۱۷ق/ ۱۳۷۶ش، چاپ شده است.

برخی از تلخيص هاي غررالحكم

حكمت اسلام از محمدصالح بن محمدباقر قزويني (از اعلام قرن يازدهم قمري). به تحقیق سید جلال الدين محدث ارموي، در سال ۱۳۵۴ش، در بنگاه ترجمه و نشر كتاب تهران چاپ شده است.
الجواهر العَلية في الكلمات العلويه از علي بغدادي. به تصحیح هادي رباني در شماره هفتم مجموعه ميراث حديث شيعه، چاپ شده است.
حقيقت نامه از جهانگير خان ناظم الملك ضيايي. منظومه اي فارسي، شامل بخشي از كلمات قصار امیر المؤمنین (ع)، در سال ۱۳۳۱ق، در اسلامبول چاپ شد.
چهل حديث حضرت علي (ع) از حسين بن يوسف الدين هروي. منظوم به فارسی. به خط شاه محمود نيشابوري و به اهتمام و تصحيح كاظم مدير شانه چي چاپ شده است.
نظم الغرر و الدرر از شيخ ابراهيم بن شهاب الدين احمد تبريزي حصفكي، معروف به ابن الملا (مقتول ۱۰۰۳ ق)، از علماي شهر حلب.
ابواب الحكم از كمال الدوله محمد حسن ميرزاي قاجار. در سال ۱۳۱۹ قمري، در تهران چاپ شد.
كلمات قصار از احمد علي سپهر. وي ۵۷۰ حديث را كه بيش تر جنبه اخلاقي دارند، انتخاب و به فارسي و فرانسه ترجمه كرده، در تهران به چاپ رسانيد.
محفظة الأنوار في شرح بعض كلمات القصار از سيد عبداللَّه بلادي بوشهري (۱۳۷۲ق). فارسي. در سال ۱۳۴۳ق، در شيراز چاپ شد.
حليةالصالحين في شرح كلمات اميرالمؤمنين (ع) از ملاحيدرعلي بن محمدعلي هندي. در سال ۱۲۹۴ق، در چاپخانه حيدري، حيدرآباد دكن، چاپ شده است.
پرتوي از كلمات گهربار امام علي (ع) (گزيده غررالحكم و دررالكلم) از مصطفي اسرار. تهران، چوگان، ۱۳۷۸ ش، قطع رقعي، ۲۲۸ صفحه.

منابع:«غررالحکم ودررالکلم» از ناصر الدین انصاری قمی، چاپ شده در دانشنامه امام علی علیه السلام، جلد ۱۲؛ سایت lib.ir

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی