الفُتوح ـ منبع عاشوراپژوهی

کتابی کهن و ارزشمند که بخشی از آن به تاریخ عاشورا اختصاص دارد.

منبع: دانشنامه امام حسین(ع)، ج ۱، ص ۶۱ ـ ۶۳

ابو محمّد احمد بن اعثم کوفی (م حدود ۳۱۴ ق)،[۱]مورّخی مشهور و در تراز دیگر مورّخان کهن، یعنی: یعقوبی، طبری، دینوری و بلاذری است. او در کتاب الفتوح خود، اخبار مسلمانان را پس از رحلت پیامبر خدا(ص) تا دوران خلافت عبّاسی در نیمه قرن سوم هجری آورده و در این میان، بخش قابل توجّهی (در حدود یک نهم کتاب خود) را به گزارش نهضت حسینی، اختصاص داده است.

او اگرچه مانند شیوه متعارف مورّخان، اسناد یکایک نقل ها را ذکر نکرده، امّا فهرستی کوتاه از آنها را در آغاز کتاب و گاه به گاه در میانه آن، ارائه داده است. افزون بر این، تعدادی از نقل های ابن اعثم، به وسیله مآخذ تاریخی و سیره نگاری، تأیید و تقویت می شوند ـ که به عنوان نمونه، بسیاری از خطبه ها و نامه های امام حسین(ع) چنین اند ـ، هر چند خطای برخی گزارش های ابن اعثم، روشن است.[۲]

ابن اعثم در کنار منابع تاریخی، از منابع داستانی نیز سود جسته و حتّی ممکن است خود، آنها را به صورت داستان در آورده باشد.[۳]این کار وی، هر چند از ارزش کلّی کتاب می کاهد، امّا موجب شده که گاه، گزارش های ریز و دقیقی به صورت منحصر به فرد، در الفتوح بیاید[۴]و یا در سنجش با دیگر متون، گزارش کامل تر و مبسوط تری را به دست دهد.

نکته مهم در این میان، برخی گزارش های ابن اعثم هستند که در کتب تاریخی، کمتر یافت می شوند؛ امّا گاه در منابع دیگری همچون کتب حدیث و سیره، به همان شکل یا با تفاوت هایی و به اجمال آمده اند.[۵]این نکته، رعایت احتیاط و تتبّع بیشتر را در داوری نسبت به داده های تاریخی، لازم می کند تا مطالب منقول مورّخانی مانند ابن اعثم را ـ که در دیگر منابع در دسترس نمی یابیم ـ، نه به سرعت رد کنیم و نه شتاب زده بپذیریم؛ بلکه روش تعاضد مضمونی و شرط همخوانی با دیگر اسناد را مبنای پذیرش اخبار قرار دهیم.

الفتوح، مورد استناد مورّخان شیعه و اهل سنّت بوده و بسیاری از مطالب آن در مقتل الحسین خوارزمی، المناقب ابن شهرآشوب، و بحار الأنوار و دیگر کتاب ها، مورد استفاده قرار گرفته است. الفتوح در هند و بیروت، چاپ شده و ترجمه فارسی کهنی هم از آن (و نیز گزیده این ترجمه) موجود است.

[۱]. برخى با استناد به سخن ياقوت حموى در إرشاد الأريب إلى معرفة الأديب (ج ۲ ص ۲۳۰)، زنده بودن او را تا حدود سال ۳۲۰ ق، دانسته اند . حموى گفته است: «له كتاب التاريخ إلى آخر أيّام المقتدر» و مى دانيم كه المقتدر عبّاسى، تا سال ۳۲۰ ق، خليفه بوده است .

[۲]. ر . ك: ج ۴ ص ۱۲۹ (بخش هفتم / فصل چهارم / سخنى در باره گزارش ورود ابن زياد به كوفه پس از حركت كردن امام حسين عليه السلام از مكّه).

[۳]. ر.ك: الفتوح: ج ۵ ص ۱۲ - ۱۹ و ۱۱۵ (به نقل از تأمّلى در نهضت عاشورا: ص ۳۰) .

[۴]. مانند خطبه هاى برخى زنان در حماسه كربلا (ر . ك: الفتوح: ج ۵ ص ۱۲۱) .

[۵]. براى نمونه، رؤياى صادق امام حسين عليه السلام در شب خروج از مدينه كه پيامبر صلى الله عليه و آله شهادت ايشان را متذكّر مى شود (ر.ك: الفتوح: ج ۵ ص ۱۹) و نيز سخن مشهور: «لم أخرج أشرا و لا بطرا ...» در الفتوح (ج ۵ ص ۲۱) و مقايسه آن با نقل ابن شهرآشوب در المناقب (ج ۴ ص ۸۹) .