الف . استحقاقى يا تفضّلى بودن نبوّت و امامت
شيخ مفيد ، ديدگاه خود در اين زمينه را در دو گفتار از گفتارهاى أوائل المقالات ، تبيين كرده است كه با توجّه به يكسان بودن ديدگاه وى در باب نبوّت و امامت ، يك جا به نقل ديدگاه وى مى پردازيم. از منظر وى ، نبوّت و امامت، تفضّل خدا بر انسانى است كه خداوند متعال او را به دليل علم خود به عاقبت پسنديده او و گردآمدن صفاتى كه بنا به حكمت ، موجب نبوّت است ، به كرامت خود ، ويژه ساخته است. بنا بر اين ، اصل نبوّت و امامت ، تفضّل خداست ؛ امّا تعظيم و بزرگ داشت شخص نبى يا امام ، به دليل تحمّل بار نبوّت يا امامت و مفروض الطاعة بودن آنان ، استحقاقى است. بنا به گزارش شيخ مفيد ، اين مطلب ، ديدگاه جمهور اماميه و تمامىِ فقيهان و محدّثان ايشان است و جمهور معتزله و تمامىِ اصحاب حديث ، بر اين نظرند ؛ امّا اصحاب تناسخ و نوبختيان و پيروان آنان ، مخالف اين ديدگاه هستند. ۱
1.عبارت شيخ مفيد اين است: «و أقول : إن تعليق النبوّة تفضّل من اللّه تعالى على من اختصه بكرامته لعلمه بحميد عاقبته و اجتماع الخلال الموجبة فى الحكمة بنبوّته فى التفضيل على من سواه فأمّا التعظيم على القيام بالنبوّة و التبجيل و فرض الطاعة فذلك يستحقّ بعلمه الذى ذكرناه و هذا مذهب الجمهور من أهل الإمامة و جميع فقهائنا و أهل النقل منها و إنّما خالف فيه أصحاب التناسخ المعتزين إلى الإمامية و غيرهم و وافقهم على ذلك من متكلمى الإمامية بنو نوبخت و من اتبعهم بأسره من المنتمين إلى الكلام و جمهور المعتزلة على القول بالتفضّل فيها و أصحاب الحديث بأسرهم على مثل هذا المقال (أوائل المقالات ، ص ۶۳ ، گفتار ۳۵ . نيز ، ر . ك : ص ۶۴ ، گفتار ۳۶) . فضل اللّه زنجانى در تعليقات خود بر أوائل المقالات ، ضمن گزارش ديدگاه هاى فيلسوفان مسلمان ، يادآور شده است كه فلاسفه اسلامى ، نبوّت را استحقاقى مى دانند و آل نوبخت ، به دليل اشتغال به علوم أوائل و مطالعه كتب فلسفى، گاه به برخى آراى مخالف آراى جمهور اماميه گراييده اند (ر . ك : همان، تعليقات، ص ۱۷۰). گفتنى است كه اين ديدگاه ، در ميان برخى معتزله نيز رايج بوده است. ابوالحسن اشعرى ، در گزارشى با موضوع ابتدايى يا ثواب بودن نبوّت، به عباد (بن سليمان) نسبت داده كه نبوّت را جزاى اعمال انبيا مى دانسته است و جبايى (ظاهرا ابوعلى) را قائل به جواز ابتدايى بودن نبوّت شمرده است (مقالات الاسلاميين، ابو الحسن اشعرى ، جزء ۲ ، ص ۱۳). در شرح الاُصول الخمسة (ص ۵۱۱) نيز از قول عباد درباره طريق نبوّت آمده: «ان طريقها الجزاء على الأعمال». بنا بر اين ، درباره خاستگاه ديدگاه نوبختيان ، نمى توان نظر قطعى داد.
