شکست سیاست بازی مأمون در ولایت عهدی امام رضا(ع)

حقیقت آن است که مأمون نتوانست به تمام اهداف خویش در ولایت عهدی امام رضا(ع) دست یابد. او از سویی بنی عباس را از دست داده بود و از سوی دیگر نتوانست بنی هاشم و علویان را به خود متمایل سازد. خراسان ـ منطقه ای در شرق عالم اسلامی آن روز ـ نمی توانست برای همیشه پایتخت کشور اسلامی باشد. از این رو او باید به بغداد، مرکز حکومت باز می گشت. اما در مقابل خویش موانع متعددی می دید. او باید با امام رضا(ع) چگونه برخورد می کرد؟

سه راه در مقابل او بود: نخست آنکه امام رضا(ع) را همراه خود به بغداد ببرد. دوم و سوم آنکه امام رضا را در خراسان و یا مدینه ساکن کند.

پرواضح بود که اگر امام در مدینه یا خراسان همراه بخشی از سپاه و لشکر می ماند ـ که لازمه همراهی یک ولی عهد بود ـ برای حکومت بسیار خطرناک می نمود. چه اینکه دولتی مستقل برای علویان و پناهگاهی برای شیعیان می شد.

از سوی دیگر خلیفه از نظر سیاسى نمى توانست وارد بغداد شود، و امام رضا(ع) را به همراه خود داشته باشد؛ زیرا همین امر موجب بروز فتنه ها و برانگیختن آشوب هایى مى شد، كه شاید قادر نبود در برابر آنها پایدارى كند.

عباسیانِ متعصبِ بغداد، هیچگاه نمی توانستند ولایت عهدی یکی از بنی هاشم را تحمل کنند. چه اینکه در این صورت حکومت عباسی را بربادرفته می دیدند. مأمون نیز قصد نداشت امام را واقعاً ولی عهد خویش نماید. یکی از مقاصد او از این جریان هشدار به عباسیان بود که از قدرت خلیفه آگاه شوند. به نظر می رسد همین امور سبب شد تا خلیفه در راه بازگشت، تصمیم به قتل امام بگیرد.

نامه اى كه مأمون پس از شهادت امام به عبّاسیان و مردم بغداد نگاشت، خود گویاى توطئه شوم او است:

«مأمون نامه اى به بنى عبّاس و یاران خود و مردم بغداد نوشت، و مرگ علىّ بن موسى(ع) را به آنان اعلام كرد، و از آنان خواست كه فرمانبردارى كنند و به اطاعت او درآیند؛ زیرا دشمنى آنان با او جز به سبب بیعت وى با علىّ بن موسى(ع) نبوده است...».

گزارش دیگری در دست است که مأمون رسماً از ولایت عهدی علی بن موسی از مردم عذر خواسته است. یکی از مورخان قدیمی به نام ابن خلدون در بیان مضمون این نامه نگاشته است: مأمون به سوى حسن بن سهل و مردم بغداد و پیروان خود پیغام فرستاد، و از پیمان ولایت عهدى خویش با على بن موسى پوزش خواست و اعلام كرد كه او مرده است، و از آنان خواست كه به فرمانبردارى از او بازگردند.[۱]