مبانى فقه الحديثى علّامه مجلسى

از بررسى آنچه كه علّامه مجلسى ، در شرح و تبيين روايات در مرآة العقول ، منعكس ساخته ، مى توان استفاده كرد كه ايشان به مبانى خاصى در تعامل با رواياتْ اعتقاد دارد. اگرچه اين مبانى ، به صورت روشن ، در اين كتاب يا ديگر آثار حديثى وى منعكس نشده اند، امّا در اين كه اين مبانى ، به عنوان پيش فرض هاى وى در چگونگى تفسير روايات و برداشت از آنها، تأثير به سزايى گذاشته، نمى توان ترديد روا داشت. اينك مناسب است كه برخى از اين مبانى را ـ هرچند به صورت گذرا ـ مورد بررسى قرار دهيم:

1 . ضرورت رعايت احتياط در تعامل با روايات

علّامه مجلسى ، در برخورد با شمارى از روايات ـ كه عمدتاً ناظر به حوزه عقايدند ـ ، آنها را به عنوان «غوامض اخبار» ياد كرده كه فهم آنها كارى دشوار است. وى در برخورد با اين دست از روايات ، با نقد و بررسى آراى مختلف ، تلاش مضاعفى را براى گره گشايى از مداليل آنها انجام مى دهد و به رغم انعكاس مباحث مختلف ، همچنان بر اين نكته پاى مى فشرد كه آنچه گفته شد، در حدّ «احتمالات» است و نمى توان بر درستىِ وجهى از آنها به صورت قاطع ، پاى فشرد. گاه نيز به سكوت در برابر اين دست از رواياتْ توصيه مى كند.
علّامه مجلسى ، در اين نوع از تعامل محتاطانه خود با روايات، از رواياتى الهام گرفته است كه بر اساس آنها احاديث اهل بيت عليهم السلام ، صعب و مستعصبْ برشمرده شده اند . ^۱ وى ، خود در شرح اين روايات ، بر عميق بودن معانى روايات ، تأكيد مى كند. ^۲
به عنوان مثال ، روايت ذيل از امام صادق عليه السلام را نقل مى كند كه در آن چنين آمده است:
عَنْ أبى عَبْدِ اللّهِ عليه السلام قالَ : إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَتَعالى خَلَقَ اسْماً بالْحُرُوفِ غَيْرَ مُتَصَوَّتٍ وَباللَّفْظِ غَيْرَ مُنْطَقٍ وَبالشَّخْصِ غَيْرَ مُجَسَّدٍ وَبالتَّشْبيهِ غَيْرَ مَوْصُوفٍ وَباللَّوْنِ غَيْرَ مَصْبُوغٍ مَنْفِىٌّ ... . ^۳
آن گاه درباره آن ، چنين افزوده است:
وهو من متشابهات الأخبار و غوامض الأسرار التى لا يعلم تأويلها إلّا اللّه و الراسخون فى العلم و السكوت عن تفسيره و الإقرار بالعجز عن فهمه أصوب و أولى و أحوط و لنذكر وجهاً تبعاً لمن تكلّم فيه على سبيل الاحتمال ... . ^۴
آن گاه پس از بيان احتمالات ، چنين مى افزايد:
هذا ماخطر ببالى فى حلّ هذا الخبر وأنا أوردته على سبيل الاحتمال من غير تعيين لمراد المعصوم عليه السلام ... . ^۵
نيز پس از نقل روايتى از اميرمؤمنان عليه السلام ـ كه بر اساس آن ، ائمه «محكمات» و ديگران ، «متشابهات» اعلام شده اند ، ^۶ چنين آورده است:
وهو من متشابهات الأخبار و لا يعلم تأويلها إلّا اللّه و الراسخون فى العلم. ^۷
وى در بررسى روايات «كتاب الإيمان و الكفر» ، درباره روايات «طينت» چنين آورده است:
اعلم أنّ ما ذكر فى هذا الباب و فى بعض الأبواب الآية من متشابهات الأخبار ومعضلات الآثار و ممّا يوهم الجبر و نفى الاختيار ... . ^۸
آن گاه پنج ديدگاه مختلف در تحليل اين دست از روايات را ذكر مى كند. ^۹
نيز در جاى ديگر در بررسى روايات طينت ، پس از بيان احتمالى كه خود در تفسير روايت دانسته ، چنين آورده است:
هذا ما خطر بالبال على وجه الاحتمال واللّه يعلم غوامض أسرارهم. ^۱۰
آن گاه چنين افزوده است:
وقال بعض أهل التأويل عبّر عن المادّة تارة بالماء واُخرى بالتوبة لاشتراكهما فى قبول الإشكال.
سپس در تحليل و نقد اين تفسير چنين آورده است:
والاجتراء على تلك التأويلات فى الأخبار جرأة على اللّه و رسوله و الأئمّة الأخيار إلّا أن يكون عن سبيل الاحتمال. ^۱۱
نيز درباره روايت هدايت و ضلالت ، چنين اظهار نظر كرده است:
وفهم هذه الأخبار فى الهداية فى غاية الإشكال. ^۱۲
از عبارت هاى پيش گفته علّامه مجلسى مى توان نتيجه گرفت:
يك . ايشان همگام با برخى ديگر از روايات ، ^۱۳ معتقد است كه پديده تشابه ، به سان قرآن ، در روايات نيز راه يافته است. بنا بر اين ، همان گونه كه قرآن ، داراى محكم و متشابه است، روايات نيز چنين اند.
دو . روايات متشابه را به خاطر برخوردارى از معانى دقيق، ژرف و پيچيده ، بايد جزو روايات غامض و مشكل و سطح آنها را بسيار فراتر از ديگر روايات دانست.
سه . همان گونه كه به استناد آيه تأويل، آگاهى از تأويل آيات متشابه ، به خداوند و راسخان در علم ، منحصر است، تأويل روايات متشابه نيز در اختيار اين گروه است. مصداق بارز راسخان در علم نيز ائمّه اند. بنابر اين، ديگران درباره روايات متشابه ، بايد بسيار محتاطانه و همراه با احتمال ، اظهار نظر كنند.
چهار . كاربست اصطلاح «تأويل» درباره روايات متشابه ، نظير كاربست اين اصطلاح ، در تفسير آيات متشابه قرآن، تأكيدى بر راهيافت پديده تشابه در روايات است.
به هر روى ، پيام حزم و احتياط در برخورد با روايات و تفسير آنها ، مهم ترين پيامى است كه از نوع تعامل علّامه مجلسى با روايات غامض و متشابه ، قابل استنتاج است و مى تواند براى همه كسانى كه در اين راه گام مى گذارند ، درس آموز باشد.