3 . لزوم اهتمام به سه اصل : تقيّه، انكار مقامات معنوى ، و رعايت سطوح مخاطبان در روايات ائمّه عليهم السلام

كسانى كه با تاريخ شيعه و اهل بيت عليهم السلام آشنا هستند ، به نيكى مى دانند كه اهل بيت عليهم السلام ، با دو پديده «دشمنى دشمنان» و«غلوّ دوستان» روبه رو بوده اند ، چنان كه از اميرمؤمنان عليه السلام چنين نقل شده است:
هلك فىّ اثنان: مبغض قال و محبّ غال. ^۱
دشمنى دشمنان ، هماره باعث به زحمت افتادن ائمّه عليهم السلام ويارانش مى شد و همواره ، جان و مالشان در معرض خطر دستگاه هاى ستمگر و طاغوت هاى زمان قرار مى گرفت ، چنان كه غلوّ و زياده روى دوستان ائمّه عليهم السلام نيز زمينه را براى پيدايش فرقه «غُلات» فراهم مى ساخت و از اين جهت ، افزون بر درغلتيدن در كفر ، راه را براى انتقاد و نكوهش معاندانه دشمنان ، هموار مى ساختند. اهل بيت عليهم السلام براى مقابله با پديده نخست ، از اصل «تقيّه» بهره جستند وبراى مبارزه با پديده غلوّ ، ناگزير ، گاه مراتب علمى و معنوى خود را انكار مى كردند. ^۲
از سوى ديگر ، گاه در مجالس تحديث ائمّه عليهم السلام كسانى از دوستان و شيعيان يا مخالفان آنان شركت مى كردند وپرسش هايى را مطرح مى نمودند كه از سطوح علمى قابل قبولى برخوردار نبودند و ائمّه ، ناگزير بودند پاسخ هاى خود را متناسب با سطح فهم و درك مخاطبان خود ارائه كنند. روايت نبوى «نحن معاشر الأنبياء اُمرنا أن نكلّم الناس على قدر عقولهم» ^۳ و نيز روايت «ما كلّم رسول اللّه الناس بكنه عقله قط» ، ^۴ ناظر به همين نكته است.
ائمّه براى مقابله با سه پديده پيش گفته ، از سه اصل بهره جستند. به اين معنا كه براى مبارزه با پديده دشمنى مفرطانه معاندان وبراى حفظ جان و مال شيعيان ، از اصل «تقيّه» وبراى حفظ سلامت عقيدتى شيعيان وپرهيز از گرايش به غلوّ آنان ، برخى از مراتب خود را از اصل «انكار» وبراى رعايت سطوح مختلف از اصل «تخاطب» به اقتضاى سطح مخاطبان استفاده كرده اند. بر اين اساس ، شمار قابل توجّهى از روايات ، منطبق با اين سه اصل ، صادر شده اند . عدم توجّه به اين اصول سه گانه ، باعث تفسير ناصواب و برداشت نادرست از روايات مى شود.
علّامه مجلسى ـ كه به حق ، بايد او را «غوّاص بحار روايات» دانست ـ با آگاهى دقيق از اين سه اصل، از آنها در شرح و تفسير روايات ، بهره جسته است.
براى نمونه ، ايشان بيشتر رواياتى را كه در آنها از تأثير سِحر بر پيامبر صلى الله عليه و آله و امام حسن و امام حسين عليهماالسلام سخن به ميان آمده ، بر تقيّه ، حمل كرده است ؛ ^۵ زيرا اهل سنّت ، بر تأثير سحر بر پيامبر صلى الله عليه و آله پاى فشرده اند. چنان كه در جايى ديگر ، روايتى از امام صادق عليه السلام را نقل مى كند كه در آن ، علّت اختلاف پاسخ هاى ائمّه عليهم السلام ، حفظ جان ياران و اصحاب دانسته شده است:
يا زرارة! إنّ هذا خير لنا وأبقى لنا ولكم و لو اجتمعتم على أمر واحد لصدّقكم الناس علينا ولكان أقلّ لبقائنا وبقائكم. ^۶
علّامه مجلسى در همين مبحث ، تأكيد مى كند كه اختلاف در پاسخ ائمّه عليهم السلام ناظر به اختلاف سطح مخاطبان است. ^۷
از بهترين موارد بازگو كننده راهيافت اصل «رعايت سطوح مختلف مخاطبان» در سخنان اهل بيت عليهم السلام ، روايت امام صادق عليه السلام است كه بر اساس آن، امام در پاسخ عبد اللّه ديصانى ، خداوند را قادر به آن دانسته است كه دنيا را در تخم پرنده اى جاى دهد ، بى آن كه دنيا كوچك يا آن كه تخم مرغ ، بزرگ شود. ^۸ علّامه مجلسى در توضيح اين روايت ، چهار توجيه آورده ودر توجيه چهارم چنين مى گويد:
الرابع و هو الأظهر أنّ السائل لما كان قاصراً من فهم ما هو الحقّ، معانداً فلو أجاب صريحاً بعدم تعلّق القدرة به له لتشبّث بذلك ولجّ وعاند ، فأجاب بجواب متشابه له وجهان ، لعلمه بأنّه لايفرق بين الوجود العينى والانطباعى ولذا قنع بذلك ورجع. ^۹
چنان كه پيداست ، علّامه مجلسى ، اين نظريه را در مقايسه با سه نظريه ديگر ، اظهر دانسته است .
همچنين در توضيح روايتى كه بر اساس آن ، امام عليه السلام از پاسخ مخاطب ، نسبت به مسئله «بداء» استنكاف كرده و اعلام داشته كه مأمور به كتمان آن است ، اين گونه آورده است:
لما كان علم البداء غامضاً و فهمه مشكل أبهم عليه السلام على السائل و لم يوضّحه له. ^۱۰
نيز در توضيح رواياتى كه گاه از علوم گسترده ائمّه عليهم السلام نسبت به امور غيبى ، سخن به ميان آورده ، وآن را انكار كرده اند، دو توجيه ذكر مى كند. توجيه نخست ، آن است كه منافات ندارد كه ائمّه عليهم السلام به رغم برخوردارى از علم همه اسرار عالم ، گاه به خاطر پاره اى از مصالح ، علم برخى از امور جزئيه ، از آنان پنهان مى ماند ؛ امّا درباره توجيه دوم چنين آورده است:
والثانى أن يكون الغرض بيان أنّ ما ذكره أوّلاً كان للتقيّة من المخالفين أو من ضعفاء العقول من الشيعة لئلّا ينسبونهم إلى الربوبيّة ولعلّه أظهر وأرفق بأمر الأخبار. ^۱۱
بر اساس اين توجيه، گاه ائمّه عليهم السلام به خاطر تقيّه از مخاطبان يا براى جلوگيرى از درغلتيدن شيعيان در ورطه غلو ، مقامات علمى خود را انكار مى كردند. بخش اخير گفتار علّامه مجلسى يعنى تقيّه در برابر عقول ضعيف شيعيان ، ناظر به پديده انكار مراتب معنوى است كه ما از آن نام برديم. علّامه مجلسى ، در جاى ديگر ، استنكاف امام رضا عليه السلام از پاسخ به مخاطب را مصلحت كتمان دانسته است. ^۱۲