درآمد

آموزه هاى اخلاق اسلامى، دست مايه محقّقان و مصنّفان متعدّدى در گستره تاريخ تمدّن اسلامى بوده است تا به نظام سازى اخلاقى بپردازند و جريان هاى اخلاقى گوناگونى پديد آورند. آنان با توجّه به درجه بهره گيرى از سنّت حديثى و نوع نگرش خود به فلسفه يونانى، و همچنين با توجّه به نقشى كه براى كشف و شهود در سلوك اخلاقى خود قائل بوده اند، نظام هايى متمايز از يك ديگر و در عين حال، ناظر به هم ساخته اند. فرايند اين كوشش ها پديدار شدن سه نحله يا مكتب اخلاقى در ميان مسلمانان بوده است: اخلاق فلسفى، اخلاق روايى و اخلاق عرفانى.
در اين نوشته، كوشش مى شود تا به اختصار، ويژگى هاى اخلاق روايى و اخلاق فلسفى، بر اساس دو كتاب اساسى در اين زمينه، بررسى و تحليل گردد. از اين رو، بخشى از كتاب الكافى كلينى و كتاب تهذيب الأخلاق و تطهير الأعراق ابن مسكويه رازى، با هم سنجيده شده است. هدف اين مقايسه، به دست دادن تصويرى روشن از دو نگرش به اخلاق است و تلاش در جهت روشن ساختن قوّت ها و كاستى هاى هر يك.

الف. كلينى و «الكافى»

كتاب الكافى و نويسنده آن، محمّد بن يعقوب كلينى(م 328 يا 329 ق) شناخته شده تر از آن اند كه در اين جا به معرّفى آنها پرداخته شود. از اين رو، در اين بخش، تنها به مسائل اخلاقى كتاب وى توجّه و از طرح مسائل ديگر خوددارى مى شود. بخش عمده جلد دوم الكافى، شامل مباحث اخلاقى است. در اين بخش، كلينى، احاديثى را كه به نحوى با اخلاقْ سر و كار داشته، بى دخل و تصرّف ، آورده است. در واقع، تنها دخالت او شيوه تنظيم ابواب كتاب است و با اين كار و تفكيك احاديث از يك ديگر، نگرش خود را درباره آنها به كار بسته است.
احاديث اين جلد، در چهار كتاب گنجانده شده است: كتاب الايمان، كتاب الدعاء، كتاب فضل القرآن و كتاب العشره. احاديث وارد شده در اين كتاب ها عمدتاً نحوه سلوك اخلاقى مسلمانان را باز مى گويد و تكاليف آنان را در قبال خداوند، خودشان، خانواده و جامعه شان معيّن مى كند. البته برخى احاديث اين كتاب ها (بخصوص كتاب الايمان و الكفر)، مستقيماً اخلاقى به شمار نمى روند و مى توان آنها را به جاى ديگرى منتقل كرد، مانند احاديث باب آخر اين كتاب كه در آن، اشاره شده است كه با وجود ايمان، بدكارى زيانى نمى زند و با كفر، نيكوكارى سودى ندارد، يا تفاوت اسلام و ايمان.
در اين كتاب ها شاهد ابوابى هستيم كه به روشنى، فضايل فردى و اجتماعى مسلمانان را بر مى شمارد و رذايل اخلاقى را معيّن مى سازد. مهم ترين اين ابواب عبارت اند از: خوف و رجا، ورع، تقوا، صبر، شكر، حيا، عفو، حلم، صمت، مدارا، رفق، تواضع، قناعت، كفاف، شتاب در نيكوكارى، انصاف و عدالت، كبر، عجب، حسد، غضب، عصبيت، ظلم، قسوت، تهمت، خُلف وعده، نميمه، طمع، امانتدارى در مجالس، بدخويى، دروغگويى، و توبه.