1. اهميّت كتاب
كتاب تهذيب الأخلاق و تطهير الأعراق، تا امروز، بر عدّه اى از ناموران عرصه اخلاق، تأثيرى جدّى بر جاى گذاشته است. خواجه نصير الدين طوسى، آن را به زبان فارسى، ترجمه و با افزايشْ تحرير كرد و نام اخلاق ناصرى بر آن نهاد. بعدها نيز ترجمه هايى گاه مطابق متن و گاه اقتباسى از آن صورت گرفت. ۱ ديگر عالمان اخلاق نيز سخت از وى متأثّر بوده و در كتاب هايى مانند: جامع السعادات ملّا مهدى نراقى و شرح چهل حديث امام خمينى، مى توان به خوبى، تأثير اين كتاب را ديد. حسن تميم، در مقدّمه خود بر اين كتاب، اشاره مى كند كه محمّد عبده، رئيس دانشگاه الأزهر كه به ارزش علمى و تربيتى اين كتاب، وقوف يافته بود، آن را در خانه خود به طلّاب خاص الأزهر تدريس مى كرد. ۲ جابرى، هنگام بررسى اين كتاب، آن را مهم ترين كتاب اخلاق فلسفى متأثّر از اخلاق يونانى مى داند كه عرب ها تا كنون پديد آورده اند. ۳
2. ساختار «تهذيب الأخلاق»
اين كتاب، شش مقاله يا بخش دارد و در برخى از نُسخ، به هشت مقاله نيز مى رسد. براى مثال، نسخه «زريق»، شش مقاله دارد، حال آن كه نسخه ترجمه شده به دست أبو طالب زنجانى، هشت گفتار دارد. علّت اين اختلاف، افزايش يا كاهش در متن نيست؛ بلكه آن است كه برخى گفتار ششم را به سه بخش تقسيم كرده اند كه نتيجتاً كتاب، به هشت گفتار، تبديل شده است. نسخه حسن تميم نيز تنها گفتار ششم را به دو بخش كرده و در نتيجه، هفت گفتار شده است. طبق تقسيم بندى زنجانى، كتاب تهذيب الأخلاق، داراى هشت گفتار به شرح زير است:
گفتار اوّل: مبادى علم اخلاق، شامل بحث از نفس، خير و سعادت، فضيلت و رذيلت؛
گفتار دوم: خوى آدمى و پيراستنش، كمال او و راهش؛
گفتار سوم: خير و سعادت: اقسام و درجات آن؛
گفتار چهارم: عدالت و نمودهاى آن؛
گفتار پنجم: محبّت و صداقت؛
گفتار ششم: بهداشت روان و بيمارى هاى آن و حفظ سلامت آن؛
گفتار هفتم: بازگردانيدن سلامت به روان؛
گفتار هشتم: علل ترس از مرگ و درمان آن؛
1.اين ترجمه ها عبارت اند از: كيمياى سعادت (ترجمه طهارة الأعراق أبو على مسكويه رازى)، ترجمه ميرزا ابوطالب زنجانى؛ اخلاق و راه سعادت بشر (ترجمه و اقتباس از طهارة الأعراق ابن مسكويه ، به قلم [نصرت بيگم امين مشهور به يك بانوى ايرانى متوفى ۱۳۶۲] يكى از بانوان ايرانى، [اصفهان ]، ۱۳۲۸؛ ترجمه تهذيب الأخلاق ، على اصغر حلبى، تهران: علمى.
2.تهذيب الأخلاق و تطهير الأعراق، ص ۲۳.
3.نقد العقل العربى؛ العقل الأخلاقى العربى: دراسة تحليلية نقدية لنظم القيم فى الثقافة العربية، ص ۴۲۲.
