چهار. به دست دادن تعريف

خواننده، در مطالعه كتاب تهذيب الأخلاق، با معانى و مدلول هاى فضايل و رذايل اخلاقى، كمتر مشكل پيدا مى كند. ابن مسكويه، در سراسر اين كتاب مى كوشد تا مفاهيم اساسى اخلاقى، مانند: حكمت، عفّت، غضب، حلم، وقار و حزن را تعريف كند و مانع از ابهام و يكى گرفتن آنها گردد. اين نقطه قوت، در ديگر كتاب هاى اخلاق فلسفى نيز پديدار است و مصنّفان ديگر كوشيده اند تا اين سنّت را ادامه دهند. حتّى در كتاب هاى اخلاقى كه با رويكردهاى مختلط نوشته شده اند (مانند شرح چهل حديث)، شاهد اين سنّت هستيم و همچنين ناظر اشاراتى به تعاريف ابن مسكويه در آن. ^۱
در اين كتاب، ابن مسكويه، فضايل اخلاقى را به دقّت تعريف مى كند، به گونه اى كه با ديگر مفاهيم، خلط نشود. براى مثال، «صبر» عبارت است از مقاومت در برابر هواى نفس، حال آن كه «حلم» فضيلت به آسانى خشمگين نشدن، به شمار مى رود. حكمت نيز حدّ وسط ميان «سفه» و «بُله» است. ^۲
اين نوع نگاه به مفاهيم و تلاش در جهت تعيين دامنه معنايىِ آنها، به كام شيفتگان تجزيه و تحليل مفاهيم، خوشگوار است و همين، مايه پايايىِ آن در گذر زمان بوده است. اهميّت اين نكته، هنگامى آشكار مى شود كه با بخش اخلاقى كتاب الكافى سنجيده شود كه عمدتاً از تعريفْ تُهى است و تعيين معناى دقيق فضايل و رذايل، به عهده خوانندگان گذاشته شده است.