ح . روايات تفسيرى

مباحث توحيدى، از گروه موضوعاتى است كه ارتباط محكم و دامنه دارِ ميان قرآن و حديث را تبيين مى كند. آيات قرآن، در تبيين معارف توحيدى، نقش محورى اى دارند. روايات ائمّه عليهم السلام ، در بسيارى از موارد، تفسير و توضيح آيات توحيدى قرآن شمرده مى شوند. گاه برخى از آيات قرآن، ظاهرى متشابه داشته و محتاج تفسير امام معصوم عليه السلام هستند. اين گروه از آيات ، معمولاً دستاويز ظاهرگرايان اهل سنّت و گاه برخى از شيعيان قرار گرفته است.
افزون بر آن، بسيارى از معارف توحيدى قرآن ، مورد توجّه اصحاب امامان قرار گرفته و از آن پرسش كرده اند. بنا بر اين، بروز آيات قرآن در مباحث توحيدى، بسيار زياد و قابل توجّه است.
كلينى، در كتاب التوحيد الكافى، رواياتى را نقل كرده است كه بيش از 110 مورد به آيات قرآنْ استشهاد كرده اند. گفتنى است كه برخى از آيات، در چندين روايت، مورد اشاره قرار گرفته اند. از اين منظر، حجم و نسبت روايات تفسيرى، در اين كتاب بسيار زياد است.
برخى از ابواب كتاب التوحيد الكافى، كاملاً شكل قرآنى يافته اند. همانند ابواب: معانى الأسماء واشتقاقها، ^۱ الحركة والانتقال، ^۲ العرش والكرسى، ^۳ جوامع التوحيد، ^۴ البداء، ^۵ و البيان والتعريف ولزوم الحجّة. ^۶
ايشان در ذيل برخى از ابواب، عنوان خاص قرآنى را مطرح كرده و روايت يا رواياتى را در ذيل آن نقل كرده است. برخى از عناوين اين كتاب، اين گونه اند:
فى قوله تعالى: «لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ» ؛ ^۷
فى قوله تعالى: «مَا يَكُونُ مِن نَّجْوَى ثَلَاثَةٍ إِلَا هُوَ رَابِعُهُمْ» ؛ ^۸
فى قوله تعالى: «الرَّحْمَانُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى» ؛ ^۹
فى قوله تعالى: «وَ هُوَ الَّذِى فِى السَّمَآءِ إِلَـهٌ وَ فِى الْأَرْضِ» . ^۱۰
شيخ صدوق نيز در كتاب التوحيد، عنايت تام نسبت به آيات قرآن دارد. مجموع موارد استشهاد ايشان به آيات الهى، بيش از 550 مورد است. اشاره به آيات قرآنى، بيشتر در روايات معصومان عليهم السلام و گاه در بيان شيخ صدوق است. اين تعداد بار اشاره و استناد در يك كتاب كوچك ـ كه نزديك به همين تعداد حديث دارد ـ ، نشانه اهتمام شيخ صدوق به آيات الهى، روايات تفسيرى و تبيين معارف قرآنى است.
نكته جالب در شيوه شيخ صدوق، استفاده از عناوين قرآنى در كتاب التوحيد است. در مجموع عناوين 67 گانه اين كتاب، بيش از 25 عنوان ، با اشاره به آيات قرآنى سامان يافته اند .
عناوين برخى از ابواب، اين گونه هستند:
باب تفسير «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» الى آخرها ؛ ^۱۱
باب تفسير قول اللّه ـ عزّ و جلّ ـ : «كُلُّ شَىْ ءٍ هَالِكٌ إِلَا وَجْهَهُ» ؛ ^۱۲
باب تفسير قول اللّه ـ عزّ و جلّ ـ : «يَوْمَ يُكْشَفُ عَن سَاقٍ» ؛ ^۱۳
باب تفسير قول اللّه ـ عزّ و جلّ ـ : «نَسُواْ اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ» ؛ ^۱۴
باب تفسير قوله ـ عزّ و جلّ ـ : «وَ جَآءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا» ؛ ^۱۵
باب معنى قوله ـ عزّ و جلّ ـ : «وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِى» ؛ ^۱۶
باب معنى قول اللّه ـ عزّ و جلّ ـ : «الرَّحْمَانُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى» . ^۱۷
از مقايسه جايگاه آيات قرآن در «كتاب التوحيد» الكافى كلينى و التوحيد شيخ صدوق، اين نكات به دست مى آيد:
1. هر دو كتاب، اهتمام ويژه به آيات توحيدى دارند.
2. گروه فراوانى از آيات، به عنوان محور معارف توحيدى مطرح شده اند و در رواياتْ بدان ها ، استناد شده است.
3. بسيارى از آيات متشابه قرآن، به وسيله روايات، تبيين گشته و معنا و مفهوم محكم آن، بيان شده است. اين آيات ، معمولاً دستاويز برخى از ظاهرگرايان در تبيين اعتقاد ناصحيح خويش قرار گرفته است.
4. استناد شيخ صدوق به آيات قرآن و رواياتى كه آيه قرآن را نقل و تبيين كرده و يا آن را شاهد گرفته اند، بسى بيش از ثقة الاسلام كلينى است.
5. آيات موجود در كتاب التوحيد، بسيار روشن و صريح بيان شده و دقيقا مطابق با كتاب الهى موجود در ميان مسلمانان است، به گونه اى كه امكان اعتراض مخالفان و يا ادّعاى قول به تحريف را مردود مى سازد. برخلاف برخى ديگر از ابواب كتاب الكافى كه آيات قرآن را همراه با تفسير بيانى آن به گونه اى نقل كرده است كه دستاويز معاندان با فرهنگ شيعى قرار گرفته است. ^۱۸
6. آيات مورد استناد و اشاره، حاكى از حجّيت ظاهر قرآن و تبيين معارف قرآنى است. بنا بر اين ، نگاه مكتب حديثى قم و بويژه ثقه الاسلام كلينى و شيخ صدوق را به آيات قرآن به عنوان منبع معارف الهى نشان مى دهد.