مقدّمه
محمّد بن يعقوب كلينى ، از مهم ترين شخصيّت هاى تأثيرگذار در احياى شيعه ، به عنوان يك مذهب است. وى در ميانه قرن سوم به دنيا آمده و در يكى از بحرانى ترين دوره هاى تاريخى شيعه مى زيسته است. اطّلاعات فراوانى از سير زندگى و تحصيلات كلينى در دست نيست ، جز آن كه از طريق سلسله اسناد روايات الكافى، فهرست نسبتا مفصّلى از مشايخ حديث او به دست مى آيد كه تعدادشان به بيش از سى نفر مى رسد. اين تعداد مشايخ ، به معناى انعكاس روايات قابل توجّهى از هريك در مجموعه الكافى نيست؛ بلكه كلينى عمده رواياتش را از هشت نفر زير نقل كرده است: ۱ على بن ابراهيم قمى با 7068 روايت؛ ۲ محمّد بن يحياى عطّار اشعرى قمى با 5073 روايت؛ ابوعلى اشعرى قمى با 875 روايت؛ ابن عامر حسين بن محمّد اشعرى قمى با 830 روايت؛ محمّد بن اسماعيل نيشابورى با 758 روايت؛ حميد بن زياد كوفى با 450 روايت؛ احمد بن ادريس اشعرى قمى با 154 روايت؛ على بن محمّد ۳ با 76 روايت.
سلسله مشايخ ذكر شده در كتاب الكافى ، نشانگر سفرهاى علمى كلينى در جستجوى حديث ، به شهرهاى قم، كوفه، بغداد و احتمالاً نيشابور است؛ همچنان كه وجود تعداد قابل توجّهى از مشايخ قمى در اين فهرست ، بر حضور جدّى مدرسه قم در مجموعه الكافى دلالت دارد. به هر روى ، كلينى ، پس از دوره جستجوى حديث ، به شهر رى باز مى گردد و به عنوان محدّثى مورد اعتماد براى شيعيان اين شهر شناخته مى شود و احتمالاً از آن زمان ، به تاليف كتاب الكافى پرداخته ، كه حدود بيست سال به درازا كشيد . ۴
كلينى در سال 327 ق ، در زمان خلافت مقتدر عبّاسى، رى را به سوى بغداد ترك گفته ، دو سال پايانى عمر خود را در اين شهر سپرى مى كند. ۵ در مورد دلايل اين مهاجرت، سخن روشنى از سوى خودش يا شاگردان و اطرافيانش به ميان نيامده ؛ امّا با مطالعه شرايط اجتماعى و سياسى آن دوره ، مى توان حدس هايى در اين باره ابراز داشت.
شهر رى در دوره كلينى ، شهرى چند مذهبى ، با غالبيّت اهل سنّت بود ۶ و همانند قم و بغداد ، جزو مراكز تجمّع شيعيان به شمار نمى آمد. از سوى ديگر ، بغداد از زمان هارون الرشيد ، به تدريج ، به مركز علمى مهمّى مبدّل شده بود كه فِرَق و مذاهب گوناگون در آن به فعّاليّت علمى مى پرداختند. ۷ شيعه نيز در منطقه كرخ، تجمّع علمى قابل توجّهى داشت كه با تسلّط آل بويه بر مناطق وسيعى از سرزمين هاى شرقى خلافت عبّاسى و حمدانيان در شمال عراق، زمينه رشد و شكوفايى بيشترى يافته بود. ۸
در كنار همه اينها ، كلينى همانند هر محدّث ديگرى ، علاقه مند بود كه رواياتش را به مجموعه وسيع ترى از شاگردان انتقال دهد و در قالب سنّتِ اجازه نقل حديث، استمرار و بقاى كتابش را حفظ نمايد. او در همين دو سال كوتاه ، در كنار راويانى كه در رى تربيت نموده بود، كتاب الكافى را به تعداد قابل توجّهى از راويان بغدادى ، انتقال داد. ۹ سرانجام ، كلينى در سال 328 يا 329 ق ، بنا به اختلاف روايات ، در بغداد درگذشت و در همان شهر مدفون شد . ۱۰ كلينى بدون استثنا در منابع رجالى شيعه ، توثيق و مدح شده است و وجود برخى اختلافات در ميزان اعتبار رواياتش، خِللى در عدالت و وثاقت وى پديد نياورده است . در منابع اهل سنّت نيز به اهميّت از او ياد شده است . ۱۱
كتاب الكافى ، بنا به گزارش نجاشى ، در فرصت بسيار كوتاهى ، با استقبال وسيعى در بغداد مواجه شد . ۱۲ آثار ديگرى نيز به كلينى نسبت داده شده ۱۳ كه از هيچ كدام ، اثرى در دست نيست ، كتاب هاى : الردّ على القرامطه، رسائل الائمّة ، ۱۴ كتاب الرجال، تعبير الرؤيا ، ۱۵ ماقيل فى الائمّة من الشعر.
كتاب الكافى دربردارنده شانزده هزار و صد و اندى روايت است ۱۶ كه در سه بخش عمده «اصول» ، «فروع» و «روضه» تنظيم شده است. بخش نخست ، حاوى روايات اعتقادى و احيانا اخلاقى بوده است . بخش دوم ، شامل روايات فقهى و بخش سوم ، در برگيرنده خطبه ها، نامه ها و اندرزهاى امامان عليهم السلام است. اصول الكافى ، شامل 3785 روايت مى شود كه تقريبا يك چهارم كلّ كتاب را به خود اختصاص داده است ، فروع الكافى نزديك به دوازده هزار روايت و روضه الكافى 597 روايت را دربردارند. ۱۷
1.مشايخ كلينى عبارت اند از: ۱ . ابو على ، احمد بن ادريس بن احمد اشعرى قمى (د ۳۰۶) ؛ ۲ . احمد بن عبد اللّه بن اميّة ؛ ۳ . ابو العبّاس احمد بن محمّد بن سعيد بن عبد الرحمان الهمدانى ، معروف به ابن عقده (د ۳۳۳) ؛ ۴ . ابو عبد اللّه احمد بن عاصم عاصمى كوفى ؛ ۵ . ابو جعفر احمد بن محمّد بن عيسى بن عبد اللّه بن سعد بن مالك بن احوص بن سائب بن مالك بن عامر اشعرى قمى ؛ ۶ . احمد بن مهران ؛ ۷ . اسحاق بن يعقوب ؛ ۸ . حسن بن خفيف ؛ ۹ . حسن بن فضل بن يزيد يمانى ؛ ۱۰ . حسين بن حسن حسينى اسود ؛ ۱۱ . حسين بن حسن هاشمى حسنى علوى ؛ ۱۲ . حسين بن على علوى ؛ ۱۳ . ابو عبد اللّه حسين بن محمّد بن عمران بن ابى بكر اشعرى قمى معروف به ابن عامر ؛ ۱۴ . حميد بن زياد ، اهل نينوا (د ۳۱۰) ؛ ۱۵ . ابو سليمان داود بن كورة قمى ؛ ۱۶ . ابو القاسم سعد بن عبد اللّه بن ابى خلف اشعرى قمى (د ۳۰۰) ؛ ۱۷ . ابو داود سليمان بن سفيان ؛ ۱۸ . ابو سعيد سهل بن زياد آدمى رازى ؛ ۱۹ . ابو العباس عبد اللّه بن جعفر بن حسين بن مالك بن جامع حميرى قمى ؛ ۲۰ . ابو الحسن على بن ابراهيم بن هاشم قمى صاحب تفسير معروف ( د ۳۰۷) ؛ ۲۱ . على بن حسين سعد آبادى ؛ ۲۲ . ابو الحسن على بن عبد اللّه بن محمّد بن عاصم خديجى ؛ ۲۳ . ابو الحسن على بن محمّد بن ابراهيم بن ابان رازى كلينى معروف به علّان (دايى محمّد بن يعقوب كلينى) ؛ ۲۴ . على بن محمّد بن ابى القاسم بندار ؛ ۲۵ . ابو الحسن على بن محمّد بن ابى القاسم عبد اللّه بن عمران برقى قمى (خواهر زاده احمد بن محمّد بن خالد برقى معروف) ؛ ۲۶ . على بن موسى بن جعفر كمندانى ؛ ۲۷ . ابو محمّد قاسم بن علاء آذربايجانى ؛ ۲۸ . ابو الحسن محمّد بن اسماعيل نيشابورى ؛ ۲۹ . ابو العبّاس محمّد بن جعفر رزّاز (د ۳۰۱) ؛ ۳۰ . ابو الحسن محمّد بن ابى عبد اللّه جعفر بن محمّد بن عون اسدى كوفى (ساكن رى) ؛ ۳۱ . ابو جعفر محمّد بن حسن بن فروخ اعرج قمى معروف به صفّار (صاحب كتاب بصائر الدرجات) (د ۲۹۰) ؛ ۳۲ . محمّد بن حسن طائى ؛ ۳۳ . ابو جعفر محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن حسين بن جامع بن مالك حميرى قمى ؛ ۳۴ . محمّد بن عقيل كلينى ؛ ۳۵ . ابو الحسين محمّد بن على بن معمّر كوفى ؛ ۳۶ . ابو جعفر محمّد بن يحيى عطّار اشعرى قمى. براى آگاهى از شرح حال افراد مذكور ، ر. ك: تنقيح المقال، ذيل نام هاى مذكور.
2.ر . ك: معجم رجال الحديث ، ذيل هر يك از افراد نام برده شده و نيز براى آگاهى بيشتر ، ر. ك: تاريخ عمومى حديث، ص ۳۵۸ ـ ۳۵۹.
3.در مورد هويّت اين شخص ، اختلاف نظر است؛ با اين حال ، نظرات عمده رجال نويسان بين خواهرزاده برقى ، نويسنده كتاب المحاسن يا پدربزرگ وى ، در گردش است.
4.رجال النجاشى ، ص ۳۷۷ .
5.الفوائد الرجاليه ، ج ۳ ، ص ۳۲۵ .
6.ر . ك : معجم البلدان ، ج ۳ ، ص ۱۲۱ .
7.براى آگاهى بيشتر ر . ك: دائرة المعارف بزرگ اسلامى ، مدخل «بغداد» .
8.براى آگاهى بيشتر ، ر . ك: الكلينى والكافى ، ص ۷۱ ـ ۷۷ .
9.فهرست مهم ترين شاگردان كلينى كه بيشتر آنها بغدادى هستند ، به شرح زير است: ابوالقاسم جعفر بن محمّد بن قولويه(د۳۶۸)، ابوالحسن عبدالكريم بن نصر بزّاز تنيسى، ابو غالب احمد بن محمّد بن سليمان زرارى ، ابو عبد اللّه محمّد بن ابراهيم نعمانى ، ابو محمّد هارون بن موسى تلعكبرى (د ۳۸۵) ، ابو عبد اللّه احمد بن محمّد صفوانى، ابو المفضّل محمّد بن عبد اللّه شيبانى، ابو عبد اللّه احمد بن ابى رافع صيمرى، ابو الحسين احمد بن على كوفى ، محمّد بن محمّد بن عصام كلينى، محمّد بن على ماجيلويه، على بن احمد بن محمّد بن عمران دقّاق، على بن احمد بن موسى دقّاق، ابو عيسى محمّد بن احمد بن محمّد بن سنان زاهرى، ابو الحسين أحمد بن أحمد كاتب كوفى، ابوالحسين احمد بن محمّد كوفى.
10.بيشتر شرح حال نويسان شيعه زمان وفات كلينى را شعبان ۳۲۹ ه . ق دانسته اند و در خصوص محل دفن وى نيز على رغم اتّفاق نظر بر شهر بغداد و وجود مقبره اى منسوب به وى، در مورد محلّ دقيق آن اختلاف نظر است. براى آگاهى بيشتر ر . ك: مقدّمه حسين على محفوظ بر الكافى ؛ الكلينى و الكافى ، ص ۲۱۷ .
11.براى نمونه ر . ك: لسان الميزان ، ج ۵ ، ص ۴۳۳ ؛ وسائل الشيعه ، به نقل از جامع الاُصول ، ج ۱۱ ، ص ۳۲۳ .
12.ر . ك : رجال النجاشى ، ص ۳۷۷ .
13.فهرست اين آثار را در رجال الطوسى ذيل نام «كلينى» بجوييد .
14.ابن طاووس در كشف المحجّة ، فلاح السائل و فتح الأبواب از اين كتاب روايت مى كند . ر . ك: خاتمة المستدرك ، ج ۳ ، ص ۲۷۵ .
15.در اسناد اين كتاب به كلينى ، اختلاف است. ر . ك: معالم العلماء ، ص ۵۴؛ رجال ابن داوود ، ص ۳۶ .
16.درباره تعداد روايات الكافى اختلاف نظر است؛ امّا غالبا آن را بين ۱۶۱۲۱تا۱۶۱۹۹ دانسته اند. ر . ك: نهاية الدراية ، ص ۵۴۰ ؛ پژوهشى در تاريخ حديث ، ص ۴۶۳ .
17.در عناوين باب ها و ترتيب آنها اختلافات اندكى در نسخه ها به چشم مى خورد (ر . ك: رجال النجاشى و رجال الطوسى، ذيل نام كلينى). فهرست ابواب بخش اصول كتاب ، بنا بر نسخه چاپى متداول ، عبارت است از: ۱ . كتاب العقل والجهل ؛ ۲ . كتاب فضل العلم ؛ ۳ . كتاب التوحيد ؛ ۴ . كتاب الحجّة ؛ ۵ . كتاب الايمان والكفر ؛ ۶ . كتاب الدعاء ؛ ۷ . كتاب فضل القرآن ؛ ۸ . كتاب العشرة ؛ و بخش فروع : ۱ . كتاب الطهارة ؛ ۲ . كتاب الحيض ؛ ۳ . كتاب الجنائز ؛ ۴ . كتاب الصلاة ؛ ۵ . كتاب الزكاة ؛ ۶ . تتمة كتاب الزكاة ؛ ۷ . كتاب الصيام ؛ ۸ . كتاب الحجّ ؛ ۹ . كتاب الجهاد ؛ ۱۰ . كتاب المعيشة ؛ ۱۱ . كتاب النكاح ؛ ۱۲ . كتاب العقيقة ؛ ۱۳ . كتاب الطلاق ؛ ۱۴ . كتاب العتق والتدبير والكتابة ؛ ۱۵ . كتاب الصيد ؛ ۱۶ . كتاب الذبائح ؛ ۱۷ . كتاب الأطعمة ؛ ۱۸ . كتاب الأشربة ؛ ۱۹ . كتاب الزىّ والتجمّل والمروءة ؛ ۲۰ . كتاب الدواجن ؛ ۲۱ . كتاب الوصايا ؛ ۲۲ . كتاب المواريث ؛ ۲۳ . كتاب الحدود ؛ ۲۴ . كتاب الديات ؛ ۲۵ . كتاب الشهادات ؛ ۲۶ . كتاب القضاء والأحكام ؛ ۲۷ . كتاب الأيمان والنذور والكفّارات .
