زمينه تاريخى و انگيزه هاى تدوين

كلينى در مقدمه ارزشمندى كه بر الكافى نگاشته ، به خوبى از فضاى تاريخى عصر خود و ارتباط آن با انگيزه هاى وى ، در تدوين كتاب ، پرده برداشته است. وى ابتدا از يكى از دوستانش ـ كه هويتش براى ما روشن نيست ـ ، ياد مى كند كه از روزگار خود چنين گلايه دارد: جهل و نادانى بر مردمان چيره شده و آنان به راه هايى چون ، استحسان روى آورده اند ، در عين حال ، به شكلى افراطى در مهم ترين مسائل ، تنها به عقل خويش بسنده مى كنند و كوركورانه ، به تقليد از گذشتگان مشغول اند و به اين صورت ، ترس از آن مى رود كه سرچشمه هاى دانش ، به نابودى گرايد.
سپس كلينى در پاسخ اين اظهار گلايه، مردمان را بر دو دسته نموده و دستورهاى خداوند را خطاب به انسان هاىِ داراى شرايط تكليفْ دانسته است ، و عدم آن را به معناى بطلان شريعت ها و كتاب هاى آسمانى ـ كه ديدگاه طبيعت پرستان است ـ مى شمرد.
بدين ترتيب ، خداوند بنا به حكمت و عدالتش ، به بيان دستورهاى خود پرداخت و پيمان هايش را بر بندگانش عرضه نمود و از آنان خواست كه براى دريافت اين دستورها از «اهل ذكر» پرسش نمايند و براى فهم آن ، به تفقّه در دين بپردازند. بنابراين ، هيچ دانشى ضرورى تر از دانش دين نبوده و هيچ خطرى بالاتر از عمل به گمان هاى بى اساس ، در اين قلمرو نيست. بنا بر اين ، هر كس كه خداوند ، گمراهى او را بخواهد ، او را به دامان استحسان و تقليد و تأويل هاى جاهلانه مى افكند و هر كس خداوند ، هدايتش را بخواهد ، او را با يقينى استوار ، به سرچشمه كتاب و سنّت پيامبر رهنمون مى سازد .
در مقطع پايانى مقدّمه، كلينى از درخواست اين دوست ناشناس ، ياد مى كند كه گفته : كاش كتابى نگاشته مى شد كه در همه زمينه هاى دينى ، روايات صادقين و سنّت هاى الهى را در خود جمع مى داشت و بدين ترتيب ، اختلاف بين روايات ـ كه عامل سردرگمى در بسيارى مسائل است ـ ، برچيده مى شد و مرجعى براى هر جوياى حقيقتى شود . سپس كلينى به اين درخواست ، جواب مثبت مى دهد و معيارهاى گزينش حديث در اين كتاب را ياد مى كند .
دوره زندگى كلينى در قرن سوم و چهارم هجرى ، از جهات گوناگون، دوره اى پرآشوب و به شدّت تأثيرگذار در دوره هاى بعد از خود است . ضعف و افول خلافت عبّاسى ، روند روزافزون پيدايش مكاتب و ديدگاه هاى متنوّع ، نهضت تدوين متون در حوزه هاى گوناگون فرهنگ اسلامى و شدّت گرفتن منازعات و مجادلات فرقه هاى اسلامى و اديانى كه با مسلمانان در تماس بودند ، از مهم ترين شاخصه هاى اين دوره است كه هر يك به نحوى ، در تدوين مجموعه الكافى ، تأثيرگذار بوده اند .