4. كتاب الحجّة

مهم ترين كتاب الكافى است كه شاخصه شيعى آن را به روشنى نمود مى دهد . در آغاز آن ، بر مسئله ضرورت نياز به حجّت ـ كه محلّ نزاع شيعه و اهل سنّت است ـ تكيه شده . سپس سعى شده است كه در بيان تفاوت پيامبر و امام، تعريف مشخّصى از مفهوم امام نزد شيعه ، در مقايسه با مفهوم اعتزالى و زيدى آن ، ارائه دهد. پس از آن ، به ضرورت شناخت امام و وجوب اطاعت از وى پرداخته شده و مجموعه اى از صفات و ويژگى هاى امامان بيان شده است.
اين بخش ، به دليل آن كه صفاتى را در بردارد كه احتمالاً اختلاف برانگيز است و نيز به دليل وجود تعداد قابل توجّهى از راويان غالى در زمره اسناد آن ، از جنجالى ترين بخش هاى الكافى به شمار مى رود. تكيه بر نقش و جايگاه امام در شرايط دوره كلينى ، جهت حفظ هويّت خاص شيعى و تمايز از ديگر فرقه ها ، به شدّت ضرورى مى نمود . لذا كلينى ، به ناچار ، به ميراث حديثى غاليان و مفوّضه نيز روى آورده و از ميان آن ، دست به گزينش زده است . ^۱
اين امر ، به طور طبيعى ، احتمال وجود رواياتى قابل نقد را در اين موضوع تقويت مى نمايد؛ با اين حال ، اتّفاق نظر تدريجى شيعيان بر مضامين اين روايات و انقراض ديدگاه هاى منتقد ـ كه بر شخصيّت بشرى امامان بيشتر تكيه مى كردند ـ ، زمينه اختلاف فراوانى در ميان شيعيان بر جاى نگذاشته است. در بين اين بخش از كتاب ، به مستندات روايى امامت هر امام ، پرداخته شده و نيز ابواب مربوط به غيبت امام دوازدهم آمده است. همچنين ، روايات مربوط به خمس (بدون درج بابى به آنها) ، در بخش فقهى كتاب (به طور مختصر و در مقام بيان يكى از ويژگى هاى امامان) ، آمده است. اين مسئله (با توجّه به ديدگاه هاى مشهور شيعه در آن دوره ، مبنى بر اباحه خمس در عصر غيبت) ، زمينه ساز پيدايش برخى نظريّات انتقادى در حوزه فقه سياسى شيعه و به طور خاص ، درباره مسئله ولايت فقيه شده است . ^۲
برخى مستندات شيعىِ تحريف قرآن نيز در اين كتاب بيان شده است ^۳ كه دانشمندان شيعى متأخّر ، در توجيه آن ، يا اعتبار آنها را مورد ترديد قرار داده اند و يا ظواهر آنها را تأويل و بى ارتباط به مسئله تحريف شمرده اند . ^۴ اينْ در حالى است كه اعتقاد به تحريف ، در بين شيعه ، همانند برخى مذاهب ديگر ، سابقه داشته و افزون بر محدّثانى چون عيّاشى و على بن ابراهيم قمى، از متكلّمانى چون نوبختيان نيز اعتقاد به وقوع نوعى تحريف در قرآن ، گزارش شده است . ^۵ به هر روى ، احتمال اعتقاد كلينى به مسئله تحريفْ منتفى نيست ؛ گرچه اين مسئله ، به بررسى بيشتر و مستقلى نياز دارد .
در ضمن كتاب الحجّة ، بخشى جداگانه با عنوان «ابواب التاريخ» ، به تاريخ زندگى تك تك چهارده معصوم عليهم السلام ، اختصاص يافته است. مهم ترين ويژگى اين بخش، درج فصلى در آن درباره تعداد امامان است . مسئله تعداد امامان ، همواره از نقاط اختلاف برانگيز بين شيعه بوده كه معمولاً پس از وفات هر امام ، به عرصه مجادلاتْ كشيده شده و در بسيارى موارد، عامل پيدايش فرقه هاى نوظهور شيعى نيز بوده است.
اين مسئله ، در آغاز غيبت امام دوازدهم عليه السلام ، در دوره موسوم به «حيرت» كه بسيارى از شيعيان در مسئله جانشين امام عسكرى عليه السلام ، دچار ترديد شده بودند، طبق معمول به بحث گذارده مى شود و جالب آن كه ديدگاه هاى متفاوتى مانند: اعتقاد به سيزده امام و يا نامعيّن بودن تعداد امامان و استمرار آنها در حال غيبت ، مطرح مى شود . ^۶ در اين ميان ، كلينى با درج اين فصل و گردآورى رواياتى منقول از امامان گذشته ، در صدد تثبيت اين انديشه برمى آيد كه تعداد امامان ، امرى الهى و تعيين شده از زمان پيامبر بوده است . ^۷