نتيجه نهايى

1 . ديدگاه علما درباره عظمت شخصيت كلينى ، هيچ گاه بدان معنا نيست كه تمام روايات كتاب الكافى صحيح اند . گر چه الكافى بيش از سه قرن ، يعنى از زمان تأليف تا عصر علّامه حلى و استادش احمد بن طاووس ، از موثّق ترين مجامع حديث بود ، امّا گروهى از متقدّمان ، از جمله : شيخ مفيد ، ابن ادريس ، ابن زهره و شيخ صدوق ، تمام مرويات وى را موّثق و قابل اطمينان ندانسته اند و روايت هايى را كه واجد شرايط نبودند ، ضعيف شمرده اند . ^۱
از سوى ديگر ، صحّه گذاردن كلينى بر مدوّنات الكافى ، ممكن است به اعتبار علم و يقين وى به صدور احاديث از ائمّه عليهم السلام باشد كه در اين صورت ، خبرى چون اخبار ديگرِ راويانِ عادل است و اعتماد بر آن جايز است . همچنين ممكن است به اعتبار اجتهادش و حصول علم و لو به دليل ظنى باشد كه در اين صورت ، اعتماد بر آن جايز نيست ؛ زيرا ظنّ مجتهد ، براى مجتهد ديگر حجّت نيست . حال كه وجهى براى ترجيح احتمال اوّل وجود ندارد ، توقّف لازم است . ^۲ بنا بر اين ، چاره اى به جز پناه بردن به قانون متأخّران در بازشناسى اسناد نيست .
2 . گر چه از تصريح محمّدامين استرآبادى ، ميرزا حسين نورى و برخى از معاصران ، همچنين ذكر نكردن محدّثان بزرگوار شيعه ، روايت «الكافى كافٍ لشيعتنا» را ، ثابت مى شود كه اين جمله ، جعلى است ؛ ولى گمانه زده مى شود كه شايد اين جمله شايع ، برآمد از شهرت موضوع عرضه الكافى يا تصحيح مفهومى آن بوده است ، ^۳ همچون برخى از جملات شبه روايى كه با آنها به گونه روايتى صحيح و مستند برخورد مى شود ^۴ و به تعبير برخى ، شبيه يك قصه روايى است . ^۵
3 . همان گونه كه پيش تر ارائه شد ، پس از واكاوى دوره غيبت صغرا ، نوع همكارى و تعامل نوّاب اربعه ، با طبقات مختلف جامعه و بررسى ديگر قراين و مرجّحات ، گرچه گزارشى مستدل و يقينى از عرضه الكافى بر امام عصر (عج) يا نوّاب آن حضرت ، ثبت نگرديده است ، ولى نمى توان گمانه قوىِ به دست آمده از مرجّحات و قراين را نيز سطحى تلقّى كرد . بر اين اساس ، ماندگارى نام كلينى همگام با اثر گران سنگش الكافى در تاريخ حديث شيعه و بى بديل بودن آن ، نشانگر تأييدى الهى و عنايات خاصه اهل بيت عليهم السلام به اين مجموعه شريف است .
از اين رو ، بحث از كيفيت و كمّيت عرضه الكافى ^۶ بر امام عصر (عج) يا نواب آن حضرت ، چون يقينى نيست ، ارزش علمى ندارد . بديهى است سرّ معنوى و اخلاقى جمله «الكافى كافٍ لشيعتنا» آن گاه حقيقت مى يابد كه هر شيعه با پاسداشت كلمات نورانى خاندان وحى عليهم السلام اهتمام بر زينت بخشى جامعه اسلامى داشته باشد .