د . كتاب الإيمان و الكفر

نام كتاب الايمان نيز پيش از كلينى ، پيشينه اى داشته است. نجاشى به هنگام يادكرد نگاشته هاى فضل بن شاذان (م 260 ق) از كتابى با نام «كتاب الإيمان» ياد مى كند. ^۱ باز همو «كتاب شرايع الإيمان» را از يك راوى ديگر قرن سوم نام مى بَرَد ؛ ^۲ امّا جز اين دو، سه گزارش ديگر هست كه مى توانند ارزشمندتر باشند. نخست آن كه نجاشى در نمايه نگاشته هاى مفضل بن عمر مى نويسد: «له كتاب ما افترض اللّه على الجوارح من الإيمان و هو كتاب الإيمان و الإسلام» ^۳ كه نام اين كتاب ، به روشنى با نام يكى دو باب از باب هاى كتاب الإيمان بسيار نزديك است. ^۴ گرچه جاى اين پرسش هست كه چرا در ابواب مربوط به رابطه جوارح با ايمان و اسلام ، هيچ روايتى از مفضل به چشم نمى خورد؟
نمونه دوم كتاب «درجات الإيمان و وجوه الكفر» از بكر بن صالح رازى است كه شيخ در فهرست خود از آن ياد كرده است. ^۵ چندان تصادفى نمى نمايد كه كلينى ، نام بابى از باب هاى كتاب الإيمان را باب «درجات الإيمان» نهاده است. كلينى در باب «إنّ الإيمان مثبوت لجوارح البدن» ، نخستين روايت را ـ كه از قضا ، بسيار درازدامن نيز هست ـ با اين سند از بكر ، گزارش كرده است: «على بن ابراهيم عن أبيه عن بكر بن صالح عن القاسم بريد قال: ...» . حديث هفتم اين باب نيز با حديث بكر در واژگان و معانى ، يكسر همانند است و تنها تفاوت آن ، يكى در سند آن است كه نام بكر در آن نيست و ديگر در حجم آن كه تقريبا يك ششم حديث بكر است .
كلينى در باب پسين ، يعنى باب «السبق إلى الإيمان» ، بار ديگر همان روايت طولانى بكر را با همان سند ، گزارش كرده است ، با اين تفاوت كه متن آن ، كوتاه تر از روايت اصلى است . اين ، بدان معناست كه وى بخش هايى از آن روايت را در اين جا تقطيع نموده است. گفتنى است كه اين روايت ، تنها روايت باب «السبق إلى الإيمان» است. بدين سان ، مى توان گفت كه كلينى ، هم در گزينش نام برخى از باب هاى كتاب الإيمان و الكفر و هم در گزينش روايتى كه با آن ، باب ها هماهنگ بوده ، از كتاب بكر بهره برده و از آن ، اثر پذيرفته است.
گزارش سوم ، سخن نجاشى است به هنگام يادكرد كتاب هاى معلّى بن محمّد. ^۶ وى چند كتاب از معلّى ، نام برده است. از آن ميان اند كتابى با نام «كتاب الإيمان و درجاته و زيادته و نقصانه» و نگاشته اى ديگر با نام «كتاب الكفر و وجوهه». نام اين دو كتاب ، به نام چند باب از كتاب الإيمان الكافى ، بسيار نزديك است. از جمله باب «درجات الإيمان» «باب الكفر» و «باب وجوه الكفر» . دانستنى است كه كلينى از اين دو كتاب معلّى ، بسيار سود جسته است.
هدف از اين سنجش ها البته آن نيست كه بگوييم كلينى ، نام ابواب كتاب الإيمان را قطعا با الگوگيرى بى كم و كاست از روى اين چند كتابْ برگزيده است ؛ بلكه مراد ، آن است كه وى با توجّه به روايت هاى فراوانى كه از كتاب هاى بكر و معلّى ، گزارش كرده ، ^۷ قطعا نسبت به نام ابواب كتاب الإيمان و الكفر ، خالى الذهن نبوده و به اين كتاب ها نيز توجّه داشته و به گمان بسيار ، از آنها اثر پذيرفته است .