ج . كتاب الحجّة
هشت باب نخستين «كتاب الحجّة» ، مباحث نظرى و كلّى نبوّت و امامت را تبيين مى كنند. پيش از اين گفتيم كه از زاويه احاديث اين چند باب ، پيامبر و امام ، هر دو براى اتمام حجّت خداوند بر بندگانْ برگزيده مى شوند و از اين زاويه ، هر دو يك حيثيّت دارند و آن «حجّت بودن» است. نيز روشن ساختيم كه نام گذارى اين كتاب ، به نام «كتاب الحجّة» از چه رو ، مهم و ارزشمند است و چگونه نشان دهنده گونه ويژه انديشه كلينى درباره رابطه حجّت خدا و تكليف خواهى از بندگان است. از اين رو در اين جا از بازگفت آن خوددارى مى كنيم.
پس از آن هشت باب ، باب هاى فراوانى جاى دارند كه همگى ، بيانگر جايگاه اهل بيت عليهم السلام و برترى هاى آنان، يادكرد آيه هايى از قرآن كه با اهل بيت عليهم السلام پيوند دارند يا آن بزرگواران، چونان مصاديق برتر آن شناسانده شده اند، مواريثى كه نزد امامان عليهم السلام است و جستارهايى از اين دست هستند .
چينش اين باب ها روند خاصى ندارد و شايد طبيعت گفتگو از مناقب اهل بيت عليهم السلام هم (دست كم در آن روزگار) چينش ويژه اى را اقتضا نمى كرده است ، گرچه برخى از باب هايى كه كنار هم جاى گرفته اند ، در يك موضوع كلّى مشترك اند. براى نمونه ، باب هاى 16 تا 28 ، همگى درباره آياتى از قرآن اند كه به امامان عليهم السلام تفسير شده اند . نيز باب هاى شماره 32 تا 40، همگى درباره دانش ها، معارف، كتاب ها و ديگر ميراث هايى است كه امامان عليهم السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و انبياى پيشين به ارث برده اند. گو اين كه باب هاى 35 و 36 با اين موضوع ، ارتباط زيادى ندارند. ۱
ولى نكته بسيار مهم درباره كتاب الحجّة الكافى ، همگونى و همانندى بسيار نزديك نام هاى ابواب و نيز مضمون احاديث آن با بصائر الدرجات محمّد بن الحسن صفّار، بزرگ قميّان در پايان سده سوم است. از قضا ، صفّار ، از اساتيد با واسطه كلينى نيز بوده است. ما در اين جا نتايج يك سنجش آمارى ميان ابواب كتاب الحجّة الكافى و بصائر الدرجات را پيش ديد مى نهيم. در اين جدول ، در رديف نخست ، نام بابى از كتاب الحجّة را آورده ايم و در رديف دوم ، نام بابى از بصائر الدرجات كه بيش از همه ، به نام باب الكافى، نزديك است . در رديف سوم ، تعداد احاديثى كه كلينى در آن باب گزارش كرده و در رديف پايانى ، شمار احاديثى از آن باب آمده است كه مضمون آن ، همراه با اشتراك در راوى و نيز امامى كه حديث از ايشان روايت شده است و در بصائر الدرجات نيز به چشم مى خورد . گفتنى است كه در رديف پايانى ، نگاهى حدّاقلى داشته ايم يعنى در بسيارى از موارد ، تنها احاديثى را مشترك به شمار آورديم كه:
1. يا راوى در هر دو حديث ، يكسان بوده است و واژگان دو حديث نيز بسيار به هم نزديك بوده است ؛
2. يا هر دو حديث ، از يك امام گزارش شده و مضمون و واژگان نيز كم و بيش با هم يكسان بوده است.
وگرنه مى توان ادّعا كرد شمار احاديثى كه مضمون آنها ميان بصائر الدرجات و الكافى ـ در كتاب الحجّة ـ مشترك اند و تنها تفاوت آنها در نام امام يا راوى است ، بيشتر از آن است كه در اين جدول آمده اند . ۲
1.عنوان اين دو باب چنين است: «باب أنّه لم يجمع القرآن كلّه إلّا الأئمّة عليهم السلام و أنّهم يعلمون علمه كلّه» و «باب ما أعطى الأئمّة عليهم السلام من اسم اللّه الأعظم».
2.اين جدول در آغاز ، گسترده تر بود و ابواب بيشترى از الكافى و بصائر الدرجات را در بر مى گرفت ؛ ولى به اقتضاى گزيده نويسى و نيز انجام اصلاحات مورد نظر ارزيابان، ناچار شديم از آوردن بخشى از آن ، چشم پوشى كنيم.
