پنج . تعابير شارحين كتاب الكافى، در ضمن تبيين اين متون و ارائه توضيحات درباره آنها گوياى آن است كه اين بزرگان، تمامى اين متون را توقيعاتى از طرف امام عصر عليه السلام دانسته اند از جمله، بيان هاى علّامه مجلسى در كتاب مرآة العقول. ۱
شش . در برنامه نرم افزارى «دراية النور» كه به بررسى سند احاديث كتاب الكافى نيز پرداخته، در برخى از توقيعات مورد بحث، كه نگارنده آن، مبهم به نظر مى رسد، چنين تعبير كرده است: «المراد الحجّة عليه السلام ولم يصرح فى المتن باسمه». ۲
چند نكته پايانى درباره توقيعات
1 . از برخى تعابير در كتب حديثى كهن، به دست مى آيد كه توقيعات بسيار زيادى در دوره غيبت صغرا از طرف امام زمان عليه السلام صادر شده و تعداد موجود از آنها در دست علماى آن دوره نيز بسيار بيشتر از آن چيزى است كه امروزه به دست ما رسيده است ، ۳ امّا به خاطر فضاى حاكم و لزوم رعايت تقيّه، از آوردن آنها در كتب و مصنّفات خود پرهيز مى كردند؛ چرا كه حكومت، هر چند به اقتضاى حكمت الهى و پديد آمدن غيبت امام عصر عليه السلام به وى دسترسى نداشت و نمى توانست داشته باشد، امّا ممكن بود افرادى را كه صاحب توقيع بودند، مورد آزار و اذيت و پرس و جو
1.ر.ك: مرآة العقول، ج ۶، ص ۱۷۱ ـ ۲۰۲ .
2.البتّه گفتنى است كه اين برنامه، بر اساس نظرات حضرت آية اللّه شبيرى زنجانى و زير نظر فرزند ايشان شكل گرفته است .
3.مثلاً حسن بن على بن شعبه، از علماى قرن چهارم هجرى در كتاب تحف العقول كه در آن احاديث را به ترتيب معصومان عليهم السلام درج نموده، آن گاه كه به امام عصر عليه السلام مى رسد، مى گويد: «لم نذكر شيئا من توقيعات صاحب زماننا و الحجّة فى عصرنا على تواترها فى الشيعة المستبصرين واستفاضتها فيهم، لأنّه لم يصل إلينا ما اقتضاه كتابنا وضاهاه تأليفنا و الإعتقاد فيه مثله فيمن سلف من آبائه الماضين الأئمّة الراشدين عليهم السلام » (تحف العقول، ج ۴۹۰). هر چند نياوردن توقيعات در اين كتاب توسط مؤلّف ـ چنانچه خود مى گويد ـ ، به خاطر هماهنگ نبودن موضوع و محور اصلى كتاب يعنى اخلاق با موضوعاتى كه در توقيعات مطرح شده مثل: امور فقهى، مالى، وكلا، دعا و... بوده است؛ امّا نشانگر اصل اين قضيه است كه در آن تاريخ، توقيعات بسيار زيادى در دست بوده است .
