اجتهادات و بيانات ثقة الإسلام كليني - صفحه 269

عرضى قرار داده است:
فعرفت أنّه مدبَّر مصنوع باستدلال و الهام منه و ارادة ، كما ألهم الملائكة طاعته و عرفهم نفسه بلا شبه و لا كيف . ۱
صدوق نيز مانند كلينى ، بابى را با عنوان اين كه خداوند تنها به وسيله خود شناخته مى شود ، گشوده و نزديك به ده روايت در آن آورده است و به رغم اين كه سخن كلينى را ديده و در ميان همين روايات، با سند نقل كرده، معناى درست شناخت خدا به وسيله خدا را اين مى داند كه اگر ما خداى عز و جل را با عقل خودمان بشناسيم، خداوند ، آفريدگار عقل است . و اگر از راه پيامبران و حجج الهى عليهم السلام بشناسيم، خوب آنان را خداوند فرستاده است، و اگر به واسطه دونمان (نقش) بشناسيم، خداوند آن را پديد آورده است؛ پس به واسطه خداوند ، او را شناخته ايم. ۲
پيداست كه جمله بلند امير سخن على عليه السلام را نبايد و نمى توان به اين سطح از معنا كه امرى واضح است پايين آورد. چنان كه اشاره شد، حديث دوم و چهارم اين باب ، مؤيّد ، بلكه گواه سخن كلينى است.

2. فرق ميان صفت ذات و صفت فعل

يكى از مباحث پر دامنه در حكمت و كلام كه از همان سده نخست ، موضوعى براى تنازع ميان متكلّمان بوده و سپس به يك مسئله چالش انگيز ميان حكما و متكلّمان درآمده ، تفاوت ميان صفات ذات و صفات فعل در اوصاف الهى است، يكى از مصاديق روشن آن نيز صفت «اراده» است. اراده حق تعالى را بايد جزء اوصاف ذات شمرد يا فعل؟ قديم است يا حادث؟ گفته ها و تفصيلات چندى وجود دارد. عمده اختلاف ، ميان حكيمان و متكلّمان بويژه متكلّمان اشعرى و معتزلى است. ۳

1.التوحيد، ص ۲۸۷.

2.ر . ك : همان، ص ۲۹۰.

3.ر . ك : كشف المراد، ص ۳۱۳؛ إرشاد الطالبين إلى نهج المسترشدين، ص ۲۱۸؛ نهاية الحكمة، ص ۲۸۴؛ حكمت الهى، ج۱، ص ۲۸۲.

صفحه از 308