اين كه كلينى ، سال هاى آخر عمر خود را در بغداد گذرانده و براى شيخ صدوق نيز در اين سال ها سفرى به بغداد گزارش نشده، ممكن است قرينه اى براى نفى ملاقات و هم جوارى اين دو بزرگوار به شمار آيد ؛ ولى اين قرينه دليل كافى بر نفى ملاقات آنها نخواهد بود. چه بسا كه در اين سال ها هر يك از اين دو ، سفرهايى به ديار هم يا مشتركاً به سرزمين ثالثى داشته اند ، بخصوص كه در مورد سفرهاى كلينى ، اطّلاعات بسيار ناقصى در اختيار ماست. اين كه مرحوم كلينى به گزارش تاريخ مدينة دمشق سفرى به دمشق داشته و در تاريخ هاى شيعى ، هيچ اشاره اى به آن نشده، نشانگر آن است كه متونى همچون رجال النجاشى ، در صدد ارائه تاريخ سفرهاى كلينى نبوده اند.
بدين ترتيب ، چه بسا مرحوم كلينى در اواخر عمر خويش ، سفرهايى به زادگاه خويش و شهرهاى اطراف آن همچون قم داشته و گزارش آنها به ما نرسيده باشد ، و شايد در همين سفرها بوده كه مرحوم كلينى ، الكافى را براى محمّد بن محمّد بن عصام كلينى (از اساتيد صدوق) كه از اهالى كلين بوده، روايت كرده است. ۱
7. دسترس شيخ صدوق به آثار كلينى
با توجّه به تصريحى كه شيخ صدوق در مشيخه كتاب من لا يحضره الفقيه آورده، مى دانيم كه وى تمام كتاب الكافى را در اختيار داشته است. عبارت شيخ صدوق ، چنين است:
و ما كان فيه عن محمّد بن يعقوب الكلينى ـ رحمة اللّه عليه ـ فقد رويتُه عن محمّد بن محمّد بن عصام الكلينى و على بن أحمد بن موسى و محمّد بن أحمد السنانى ـ رضى اللّه عنهم ـ عن محمّد بن يعقوب الكلينى، و كذلك جميع كتاب الكافى فقد رويتُه عنهم عنه ، عن رجاله. ۲
1.شيخ صدوق ، واسطه خود را به الكافى ، از طريق سه استاد خود و از جمله محمّد بن محمّد بن عصام كلينى مى داند (ر . ك : كتاب من لا يحضره الفقيه ، ج ۴، ص ۵۳۴) . محمّد بن محمّد بن عصام ، روايات ديگرى را غير از احاديث الكافى ، از مرحوم كلينى براى شيخ صدوق نقل كرده است (۲۲ روايت از اين دست ، در آثار موجود شيخ صدوق ، وجود دارد) .
2.كتاب من لا يحضره الفقيه ، ج ۴، ص ۵۳۴ .
