رابطه علمي شيخ صدوق و مرحوم كليني - صفحه 244

الكافى نقل كرده باشد. با اين حال ، 28 مورد ديگر وجود دارند كه در الكافى نيستند و مى بايد منبع ديگرى براى آنها جستجو كرد. در باره منبع اين دسته از روايات ، دو احتمال پيش روى ماست كه عبارت اند از :
يك. كتاب هاى ديگر كلينى (غير از الكافى) ، منبع اين روايات اند .
دو. آثار مولّفانِ مقدّم بر كلينى كه وى اجازه روايت آنها را به شاگردان خود داده، منبع اين روايات اند .

احتمال اوّل: كتاب هاى ديگر كلينى (غير از «الكافى»)

كتاب ارجمند الكافى، مشهورترين اثر ثقة الإسلام كلينى است ؛ ليكن به گزارش نجاشى و شيخ طوسى ، براى وى كتب ديگرى نيز بوده كه در آن روزگار ، در دسترس بوده اند و متأسّفانه هم اينك هيچ يك از آنها ، در اختيار ما نيست. اين كتاب ها ، مطابق نقل نجاشى ، عبارت اند از:
1 . الردّ على القرامطة ، 2 . رسائل الأئمّة عليهم السلام ، 3 . تعبير الرؤيا ، 4 . كتاب الرجال ، 5 . ما قيل فى الأئمّة من الشعر .
شيخ طوسى ، تنها از سه كتاب نخست ، ياد كرده است. او در گزارش خود ، رسائل الأئمة را «كتاب الرسائل» ، و تعبير الرؤيا را «تفسير الرؤيا» ناميده است. براى ما مسلّم است كه نسخه هاى رسائل الائمّة و تعبير الرؤيا تا قرن هفتم موجود بوده اند ؛ زيرا سيّد ابن طاووس ، در آثار خود ، از نسخه اين دو كتاب ، مطالبى را نقل مى كند.
با توجّه به اين پنج كتاب، مى توان احتمال داد كه لا اقل ، بخشى از رواياتى كه در الكافى يافت نمى شوند، از اين آثار ، نقل شده باشند .

احتمال دوم: آثارى كه كلينى ، راوى آنها بوده است

محتواى برخى از 28 حديثى كه در الكافى يافت نشده اند ، متناسب با عناوين آثار ناياب كلينى است ؛ امّا در مورد برخى ديگر ، چنين تناسب آشكارى ديده نمى شود.

صفحه از 260