و كلينى، ذكر شده است. سند شهيد، چنين است:
الحديث السابع بالإسناد المتقدّم ... عن الشيخ أبى على الحسن بن الشيخ أبى جعفر محمّد بن الحسن الطوسى ، عن والده الشيخ ـ قدّس اللّه روحه ـ ، عن الشيخ المفيد محمّد بن النعمان ، عن الشيخ الصدوق محمّد بن على بن الحسين بن بابويه القمّى ، عن الشيخ أبى عبد اللّه جعفر بن قولويه ، عن الشيخ أبى عبد اللّه محمّد بن يعقوب الكلينى ، عن ... . ۱
البتّه شهيد ، روايات را از مفيد ، از صدوق ، از ابن قولويه ، از كلينى نقل مى كند. در اين صورت ، نمى توان گفت كه شهيد ، شيخ صدوق را شاگرد بدون واسطه كلينى مى دانسته است. با اين حال ، احتمال تصحيف «واو» به «عن» ، زياد است؛ زيرا احتمال اخذ حديث توسط صدوق از ابن قولويه ضعيف است. بنا بر اين ، اگر تصحيف متداول «واو» به «عن» را بپذيريم، سند شهيد، چنين مى شود:
عن الشيخ المفيد محمّد بن النعمان، عن الشيخ الصدوق محمّد بن على بن الحسين بن بابويه القمّى و الشيخ أبى عبد اللّه جعفر بن قولويه ، عن الشيخ أبى عبد اللّه محمّد بن يعقوب الكلينى .
معناى اين سخن، آن است كه شيخ مفيد، روايات كلينى را از دو طريق، يك بار از طريق ابن قولويه و بار ديگر از طريق صدوق، نقل كرده است. اين مطلب با سندى كه شيخ مفيد در ذبائح أهل الكتاب آورده، سازگار است.
قرينه پنجم: سيّد بحر العلوم، از مرحوم كلينى با تعبير شيخ و استاد ابن بابويه ياد مى كند. علّامه بزرگوار، بدون آن كه شواهد خود را در اين زمينه ذكر كند، مى نويسد:
صدوق در سال 381 ق، در رى در گذشته و از آنچه گفتيم، معلوم گرديد كه ايشان پس از وفات محمّد بن عثمان عَمْرى و در اوايل سفارت حسين بن روح، به دنيا آمده است. وفات عَمْرى در سال 305 بود و بر اين اساس، وى بيش از چهل سال از طبقه هفتم و 31 سال از طبقه هشتم را درك كرده و عمرش هفتاد و چند سال
1.رسائل الشهيد الثانى ، ص ۳۲۶.
