تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعه ورّام)

جُنگی است حاوی احادیث، اشعار، امثال و حکایات

عنوان کتاب شیخ ابوالحسین ورّام بن ابی فراس نخعی حلّی (م ۶۰۵ ق) در منابع به صورتهای مختلف نیز آمده است، مانند تنبیه الخاطر و نزهه الناظر، نزهه الناظر و تنبیه الخاطر، تنبیه الخواطر، تنبیه الخاطر، نزهه الناظر، و تنبیه الخواطر و نزهه الناظر. این کتاب به مجموعه ورّام نیز معروف است. همانطور که از عنوان کتاب و عبارت توضیحیِ «فی الترغیب و الترهیب والمواعظ و الزواجر»، که در برخی از منابع پس از عنوان کتاب آمده، نشان می دهد که موضوع آن مواعظ و حِکَم اخلاقی است.

تنبیه الخواطر مشتمل است بر دو جزء که هر دو با نظمی تقریبی فصل بندی شده اند. کتاب فاقد ترتیبی خاص در بیان مطالب است و به رغم وجود عناوین مشخص برای هر فصل، مطالب فصول وحدت موضوعی ندارد و بیشتر شبیه جُنگی است حاوی احادیث و اشعار و امثال و حکایات. جزء نخست شامل ۶۶ عنوان مستقل است ولی مؤلف برای مطالب جزء دوم عناوینی مشخص نکرده است. در جزء اول، تأثیر احیاء علوم الدین غزالی بر کتاب آشکار است به حدی که می توان این جزء را گزیده ای از آن کتاب دانست. ورّام در بسیاری موارد نوشته های غزالی را عیناً یا با اندک تغییری ذکر کرده بی آنکه نامی از غزالی ببرد. مضامین عمده این جزء عبارت است از مواعظی در اخلاق عملی همچون سفارش به زهد و تهذیب اخلاق، بر شمردن صفات رذیله و شیوه های درمان آنها، ذکر فضائل و راه کسب آنها، مطالبی در باره آداب معاشرت و دیگر جزئیات زندگی، فصول متعددی در باره مرگ و حیات اخروی و وصف قیامت. در جزء دوم نیز همین مضامین تکرار شده است.

از دیگر مطالب این جزء خطبه های پیامبر و امامان و مناظره های شیعیان است.

به طور کلی رویکرد مؤلف را می توان اخلاق زاهدانه مبتنی بر کتاب و سنّت دانست که با وسعت نظر خاصی همراه شده؛ چنانکه در کنار احادیث و سخنان بزرگان دین، از شاهان و بزرگان ایرانی و صوفیه و اهل حکمت نیز سخنان و حکایاتی آورده است.

نکته زیبایی که در این کتاب رعایت شده آنکه هر صفت حسنه و ضد آن که رذیله است به دنبال یکدیگر ذکر شده و راه علاج رذیله و کسب حسنه هم بیان شده است؛ مثلا پس از کبر، فضیلت تواضع ذکر شده و راه علاج کبر به دنبال آن آمده است.

اشکال کتاب، مانند بیشتر کتابهایی که مشتمل بر مجموعه ای از روایات اخلاقی است، بررسی نشدن مستندات است و به نوشته شیخ حرّعاملی، روایات غث و سمین در آن وجود دارد. علامه مجلسی نیز در عین استفاده بسیار از این کتاب، نوشته است که در آن تفکیک لازم میان روایات صورت نگرفته و آثار امامان شیعه و اخبار اهل سنّت با هم آمیخته است (بحار الانوار، ج ۱، ص ۲۹) و از همین رو، وی فقط روایات موثق آن را نقل می کند. گرچه به نظر آقابزرگ طهرانی ورّام به عمد اخبار شیعی و سنّی را در آمیخته است تا عامه به کتاب رغبت کنند و هدایت شوند.

در هر حال مجموعه ورّام از مراجع عمده در موضوع اخلاق بوده است و کسان بسیاری از آن روایت کرده اند.

بنا به نوشته میرزاعبداللّه افندی اصفهانی در ریاض العلماء (ج ۵، ص ۲۸۶)، از تنبیه الخواطر یک تحریر مختصر و یک تحریر مفصّل وجود داشته است. ابن طاووس نیز مواردی را به نقل از این کتاب در فلاح السائل و الیقین آورده که در نسخه چاپی نیست و احتمالاً براساس تحریر مفصّل کتاب بوده است (کتابخانه ابن طاوس نوشته اتان کولبرگ،ص ۳۸۶).

ترجمه مجموعه ورام

ترجمۀ سیدصادق بن حسین توشخانکی، در سال ۱۳۰۱ق ( الذریعه آقابزرگ طهرانی، ج ۴، ص ۱۳۴).
ترجمه فارسی با عنوان مجموعه ورّام: آداب و اخلاق در اسلام به قلم محمدرضا عطائی، آستا‌ن‌ قدس‌ رضوی (بنیا‌د پژوهشها‌ی اسلامی)‌، ۱۳۶۹ ش مشهد. این ترجمه که بر اساس چاپ مکتب الفقیه (افست از چاپ دارصعب و دارالتعارف) بوده، دارای مقدمه ای نسبتا مفصل در معرفی نویسنده و کتاب و تحلیلی روشنگرانه درباره نوع نگارش و اسناد احادیث کتاب است.

چاپهای مجموعه ورام

چاپ سنگی به خط میرزا محمد صادق در ۱۳۰۲ـ۱۳۰۳ به همت کارخانه مشهدی تقی در تهران.
چاپ مدرسه فیضیه (مکتبه السید اسدالله الطباطبایی والسید محمود الصحفی)‌ به تاریخ ۱۳۷۵‌ق / ۱۳۳۳ش، قم.
چاپ دارا لکتب الاسلامیه، ۱۳۶۸ش، تهران.
تصحیح و تعلیقات شیخ علی اصغر حامد، دار الکتب العلمیه،۱۳۷۶، تهران.
تحقیق‌ و تعلیق‌ با‌سم‌ محمد ما‌ل‌ الله‌ الاسدی، العتبه‌ الحسینیه‌ المقدسه‌، ۱۴۳۴ق / ۱۳۹۲ش، (در سه مجلد) کربلا. این چاپ با کاغذ و قلمی چشم نواز ضمن مقدمه ای مفصل در معرفی نویسنده و کتاب و شماره گذاری احادیث متن، عناوین و بخشها را جداسازی کرده و در پاورقی اطلاعات مفیدی را درباره اعلام متن، عبارات غامض و... بیان داشته است. بر اساس شماره گذاری این چاپ ۳۵۳۷ حدیث در این کتاب نقل شده است. این چاپ همچنین دارای فهارس فنی (آیات قرآن، احادیث و نقل قولهای مهم، اعلام و اشخاص، اماکن و جایها، اشعار، کتب وارده در متن) است.
دانشنامه جهان اسلام مدخل تنبیه الخواطر و نزهه النواظر به قلم علیرضا بهاردوست با تلخیص و تصرف؛ سایت lib.ir

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی