امري در باره ابوحمزه ثمالي بعيد به نظر مي‌رسد، چون تفاوت سال‌هاي آخر امامت امام حسن مجتبي عليه السلام تا اوايل امامت امام کاظم عليه السلام در حدود 99 سال است. حال اگر ده سال آغازين عمر او را نيز بدان اضافه کنيم تا شرايط درک روايت از امام حسن مجتبي عليه السلام را داشته باشد، عمر وي 109سال خواهد شد.
اگر نقل‌هايي که وفات وي را سال 158 مي‌دانند و معتقدند او مرگ منصور دوانيقي را درک کرده است، بپذيريم، عمر وي حدود 107سال خواهد شد و هيچ ذکر نکرده که عمر وي تا بدين حدّ بوده است و اين افراطي بيش نيست؛ زيرا، درک امام رضا عليه السلام ۱ با امام حسن مجتبي عليه السلام قابل جمع نيست، به خصوص اين که امام رضا عليه السلام در حديثي تأکيد مي‌کند که ابوحمزه به چهار تن از ما ائمه عليهم السلام؛ يعني، امام سجاد عليه السلام، صادقين عليه السلام و امام موسي کاظم عليه السلام خدمت کرد. اين نظريه پذيرفتني نيست. از ديگر سو، ميان وفات امام سجاد عليه السلام و اوايل امامت امام موسي کاظم عليه السلام در حدود 53 سال است و اگر منصفانه عمل کنيم که مدّتي در زمان امام موسي کاظم عليه السلام زندگي کرده است، از عمر متعارف او تجاوز مي‌کند. ۲
نکته قابل توجّه در روايت مجمع البيان ـ که از ديد علامه تستري پنهان نمانده، آن است که خبر مذکور در باره حسن بن حسن بن علي عليهما السلام؛ يعني حسن مثنّي، پسر عموي امام سجّاد عليه السلام است که معاصر ابوحمزه نيز هست. ۳
ايشان، همچنين متذکّر شده که اگرابوحمزه فوت منصور دوانيقي را درک کرده باشد، لازمه‌اش اين است که وي ده سال از امامت امام موسي کاظم عليه السلام را درک کرده باشد؛ زيرا وي در سال 158 هجري فوت کرده و آنچه در کشف الغمّه آمده، در اصل، خبري از ابن أبي حمزه فرزند اوست. ۴ کوتاه سخن، آن که وفات ابوحمزه در سال 150 است و ديگر اقوال خدشه پذيرند.
اساتيد
از جمله اساتيد وي امام سجاد عليه السلام،صادقين عليهما السلام و امام کاظم عليه السلام بوده‌اند که ابوحمزه از آنان نقل روايت کرده است. آية الله خوئي (م 1369ش) در معجم رجال الحديث در بيان اساتيد وي اين گونه آورده است:
علي بن حسين عليه السلام، أبوجعفر عليه السلام، ابا عبدالله الصادق عليه السلام، أبي رزّين أسدي، جابر بن عبدالله انصاري، شهر بن حوشب و عبدالله بن حسين. ۵
از ديدگاه اهل سنّت نيز وي از اين افراد نقل روايت کرده است:
اصبغ بن نباته، انس بن مالک، زاذان بن ابي عمر کندي، سالم بن ابي
1.اين سخن غير قابل قبول است، زيرا مدّت امامت امام موسي کاظم عليه السلام در حدود ۳۵ سال بوده است و مدّت عمر وي عدد غير قابل قبولي به دست مي‌دهد.
2.تنقيح المقال في علم الرجال، ج۱، ص۱۸۹ ـ ۱۹۰.
3.قاموس الرجال، ج۲، ص۴۴۹.
4.همان، ج۲، ص۴۴۹ـ ۴۵۰.
5.معجم رجال الحديث، ج۲۲، ص۱۴۵ـ ۱۴۶.
