ظاهر و باطن قرآن

قرآن می فرماید:   فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ ؛[۱]انسان باید به خوراک خود بنگرد .

از معنای این آیه می فهمیم که شایسته است انسان به طعام و غذای خود بنگرد که پاک و سالم هست یا نیست. و یا دقّت کند که آیا از حلال به دست آمده است یا خیر؛ امّا در کنار این معنای ظاهری و اوّلی، با دقّت بیشتر، معانی دیگری نیز به دست می آید، چنان که امام باقر(ع) در باره مفهوم واژه «طعام (خوراک)» در این آیه، در جواب پرسش زید شَحّام که «خوراک انسان چیست؟»، می فرماید: «علمی است که به دست می آورد. پس بنگرد از چه کسی آن را می گیرد».[۲]

در این پرسش و پاسخ، امام(ع) به معنای دیگر «طعام» اشاره می کند و این که طعام، فقط شامل خوراک مادّی نیست؛ بلکه خوراک و غذای معنوی (مانند علم) را نیز در بر می گیرد.

ظاهر و باطن قرآن، یعنی: آیات الهی، ورای معنای ظاهر خود، در باطن، به معانی بلند دیگری نیز اشاره دارند. البتّه معانی باطنی آیات (تفسیر باطنی) با معنای اوّلی و ظاهر آیات، مخالفت و تناقض ندارند.

در عصر حضور امامان شیعه، برخی از این موارد بیان شده اند و اکنون مفسّران و دانشیان قرآن می کوشند که به معانی باطنی آیات قرآن نیز دست یابند.

در شماری از روایات اشاره شده است که قرآن، هفتاد بطن دارد. در برخی از روایات نیز به هفت بطن، اشاره شده است. در این جا به چند نکته دقّت شود:

ـ شاید منظور از این عددها، کثرت و فراوانی معنای باطنی است؛ یعنی برخی آیات، علاوه بر معنای ظاهری، چند معنای باطنی نیز دارند.

ـ این روایات، در منابع و کتاب های غیر حدیثی، نقل شده اند و سپس در منابع حدیثی و منابع متأخّر، تکرار شده اند. از این رو، اعتبار آنها کمتر از روایاتی است که به طور کلّی می گویند قرآن، ظاهر و باطنی دارد.