اسراف در لغت
كلمه «اسراف» از ریشه «سَرَف» به معناى تجاوز از حدّ و مرز اعتدال در هر كار است. مفردات ألفاظ القرآن این كلمه را چنین تفسیر كرده است :
السَّرَفُ تجاوزُ الحدّ فى كلّ فعلٍ یفعله الإنسانُ.[۱]اسراف عبارت است از تجاوز كردن از حدّ در هر كارى كه انسان انجام مى دهد.
بنا بر این، اسراف اخصِّ از ظلم است و به عبارت دیگر هر اسرافى ظلم هست، ولى هر ظلمى اسراف نیست ؛ زیرا همان طور كه قبلاً توضیح دادیم، ظلم عبارت است از رعایت نكردن جایگاه واقعى امور، و این معنى اعمّ از اسراف است كه تجاوز از حد در كارهاست.
كسى كه بیش از اندازه مى خورد، هم مُسرف است و هم ظالم. مسرف است چون در خوردن غذا از حدّ لازم تجاوز كرده، و ظالم است چون جایگاه واقعى خوردن غذا در نظام آفرینش را رعایت نكرده و لا اقلّ به جسم خود ستم نموده است.
و امّا كسى كه كمتر از حدّ ضرورى غذا مى خورد، او ظالم است، ولى مسرف نیست. او به خود ظلم كرده، ولى از حد تجاوز ننموده است، بلكه ظالم بودن او بدان جهت است كه به اندازه اى كه براى بدن او ضرورت دارد، غذا نخورده و به جسم خود زیان وارد كرده است.
اسراف در قرآن
در قرآن كریم كلمه اسراف در معناى لغوى آن به كار رفته است. از دیدگاه قرآن، هر كارى كه خارج از مرز اعتدال انجام شود، اسراف و انجام دهنده آن مسرف است. لذا قرآن، فردِ پرخور و شكمباره را مسرف مى نامد، گناهكار را مسرف مى خواند و مستبدّ برترى جو و مستكبر را هم مسرف مى داند ؛ چه، اوّلى در مورد جسم خود، دومى در مورد جان خود و سومى در مورد جامعه خود از مرز اعتدال خارج شده است.
قرآن به مردم توصیه مى كند كه :
«كُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلَا تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لَا یحِبُّ الْمُسْرِفِینَ.[۲]
بخورید و بیاشامید، ولى اسراف نكنید كه او اسرافكاران را دوست ندارد» .
یعنى انسان در خوردن و آشامیدن، كیفا و كمّا، باید اعتدال را رعایت كند و اگر از مرز اعتدال خارج شد اسرافكار محسوب مى شود و از مدار مهر و محبّت الهى بیرون مى رود.
همچنین كارهاى ناشایسته انسان، از دیدگاه قرآن، اسراف و خروج از مرز اعتدال و تجاوز به حقوق خویش است. با این وصف، قرآن توصیه مى كند آنان كه در حق خود اسراف كرده اند، نباید از عنایت و رحمت خداوند، ناامید شوند، كه اگر توبه كنند، مورد عفو و آمرزش خداوند قرار خواهند گرفت :
«قُلْ یـعِبَادِىَ الَّذِینَ أَسْرَفُواْ عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا.[۳]
بگو : اى بندگان من كه بر خود اسراف كرده اید : از رحمت خدا نومید نباشید كه خداوند همه گناهان را مى آمرزد» .
برترى جویى نیز از دیدگاه قرآن، اسراف و خروج از مرز عدالت اجتماعى و تجاوز به حقوق مردم است. لذا فرعون در قرآن كریم به عنوان یكى از مسرفان مطرح شده است :
«وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِى الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ.[۴]
و به راستى كه فرعون در جامعه سخت برترى جویى مى كرد و او قطعا از اسرافكاران بود» .
اسراف در حدیث
در احادیث اسلامى نیز مانند قرآن، كلمه اسراف در معناى لغوى آن، یعنى خروج از مرز اعتدال، به كار رفته است. پیامبر اسلام فرموده است :
فى كُلِّ شَى ءٍ إسْرافٌ.[۵]در هر چیزى اسراف هست.
یعنى انسان در هر كار و هر چیز ممكن است اسرافكار باشد. پس هر كارى كه انجام مى دهد، باید در مرز اعتدال باشد ؛ اگر از این مرز خارج شد، متجاوز و مسرف است.
در حدیث دیگرى از آن حضرت نقل شده است كه :
إنَّ مِن السَّرفِ أن تَأكلَ كُلَّ ما اشْتَهَیتَ.[۶]یكى از موارد اسراف این است كه هر چه را كه اشتها دارى بخورى.
این حدیث، ظاهرا ناظر به اسراف در كیفیت خوراك است. ممكن است كسى بیش از اندازه لازم نخورد، ولى در انتخاب نوع غذا اسراف كند و به جاى انتخاب غذاى مفیدتر، غذاى لذیذتر را انتخاب نماید. به تعبیرپیامبر اكرم صلى الله علیه و آله هر چه را مى خواهد، بخورد، نه آنچه را كه باید بخورد.
شخصى به نام سلیمان بن صالح مى گوید : از امام صادق(ع)، پرسیدم : كمترین درجه اسراف چیست؟ امام پاسخ داد :
این است كه لباسى را كه مایه حفظ آبروى توست، در مواقع غیر ضرورى بپوشى و كهنه اش كنى، و باقى مانده آبى را كه مصرف كرده اى، دور بریزى و هسته هاى خرمایى را كه مصرف كرده اى، به این طرف و آن طرف بیندازى.[۷]
شخصى دیگر به نام بشر بن مروان نقل مى كند كه با جمعى وارد بر امام صادق(ع) شدیم. امام دستور داد رُطب آوردند. با امام مشغول خوردن شدیم. امام متوجّه شد كه یكى از حاضران هسته هاى رطب هایى را كه مى خورد دور مى اندازد. امام دستش را گرفت و فرمود :
این كار را نكن ؛ این تبذیر است و خداوند فساد را دوست ندارد.[۸]
در حدیث دیگرى، امام صادق(ع) مى فرماید :
اعتدالِ در هر كار، چیزى است كه خداوند آن را دوست دارد، و اسراف در هر موردى كه باشد، مبغوض خداوند است، حتّى دور انداختن هسته هاى خرما ؛ زیرا این هسته ها قابل استفاده است، و حتّى دور ریختن آب آشامیدنى.[۹]
مراتب اسراف
از آنچه در معناى لغوى اسراف و مفهوم آن در قرآن و حدیث مطرح شد، به این نتیجه مى رسیم كه اسراف، در لغت و قرآن و حدیث، به یك معناست و آن عبارت است از «خروج از مرز اعتدال در هر كار». و خروج از مرز اعتدال مراتبى دارد كه كمترینِ آن دور ریختن چیزهایى است كه قابل مصرف است و بالاترین درجه اسراف برترى جویى و تجاوز به حقوق مردم است.
[۱]مفردات ألفاظ القرآن : ص ۲۳۰ .
[۲]. اعراف : آيه ۳۱ .
[۳]. زمر : آيه ۵۳ .
[۴]. يونس : آيه ۸۳ .
[۵]. تاريخ دمشق : ج ۶۷ ص ۱۲۶ .
[۶]. سنن ابن ماجة : ج ۲ ص ۱۱۱۲ ح ۳۳۵۲ .
[۷]. الكافى : ج ۴ ص ۵۶ ح ۱۰ .
[۸]. تفسير العيّاشى : ج ۲ ص ۲۸۸ ح ۵۸ .
[۹]. الكافى : ج ۴ ص ۵۲ ح ۲ .