سيّد علاء الدين گلستانه

يكى ديگر از عالمان سرشناس سادات گلستانه ، سيّد علاء الدين محمّد ، فرزند شاه سيّد ابو تراب محمّد على قاضى است . از تاريخ تولّد وى ، اطّلاعى در دست نيست و از استادانش فقط علّامه محمّدباقر مجلسى را مى شناسيم كه با خاندان گلستانه ، وصلت نيز داشته است . از ايّام جوانى و تحصيل وى نيز اطّلاعى در دست نيست ؛ ولى در اواخر عمرش از عالمان موجّه و مورد توجّه مردم و حاكمان صفوى در اصفهان به شمار مى رفته ، به طورى كه دو بار به وى سمت وزارت پيشنهاد شده ؛ ولى وى از شدّت پارسايى و تقوا ، از پذيرش آن ، خوددارى ورزيده است . آن چنان كه از كتب تاريخ عصر وى به دست مى آيد ، وى در اصفهان ، مشغول اُمورات شرعى و تبليغ احكام دين بوده و روزگار خود را با شرح و تفسير احاديث معصومان عليهم السلام سپرى مى كرده است . نظر معاصران گلستانه و شرح حال نگاران درباره وى ، در پى مى آيد :

گلستانه ، از ديدگاه معاصران و تراجم نگاران

شرح حال سيّد علاء الدين ، در اغلب كتاب هاى شرح حال نگارىِ معاصران او و پس از آن ، درج شده . كه به برخى اشاره مى شود :
1 . ميرزا محمّد اردبيلى ، در جامع الرواة ، درباره وى مى نويسد :
علاء الدين محمّد ابن الأمير شاه أبو تراب الحسنى ، من سادات الگلستانه ، جليل القدر عظيم الشأن ، رفيع المنزلة ، ثقة ، ثقة ، ثبت ، عين ، ورع ، زاهد ، أورع أهل زمانه و أزهدهم ، الجامع لجميع الخصال الحسنة ، و العالم بالعلوم العقلية و النقلية ، كلّف مرّتين للصّدارة فلم يقبل لكمال عقله و غاية زهده ـ مدّ اللّه تعالى ظلّه العالى و صانه و أبقاه ـ له تصانيف منها : حدائق الحقائق فى شرح نهج البلاغة و بهجة الحدائق ، أيضا فى شرحه و كتاب روضة الشهداء و كتاب منهج اليقين و غيرها . ^۱
آية اللّه خويى ، در معجم رجال الحديث ، در شرح حال گلستانه ، تمام عبارات جامع الرواة را بدون كم و كاستى ، نقل نموده و به همان ، بسنده نموده است . ^۲
پس از اتمام تأليف جامع الرواة ، شاه سليمان صفوى ، دستور مى دهد كه نسخه اى از آن را براى وى كتابت نمايند . پس مؤلّف كتاب ، عدّه اى از بزرگان را در حجره خود جمع نموده ، از آنها درخواست مى كند كه خطبه نسخه ياد شده را براى تيمّن و تبرّك ، به خطّ خودشان كتابت نمايند . پس هر كدام از آنها ، كلمه يا كلماتى از خطبه را تحرير نموده اند ، بدين ترتيب :
«بسم اللّه الرحمن الرحيم» ، به خطّ علّامه مجلسى ؛
«الحمد للّه » ، به خط آقا جمال خوانسارى ؛
«الّذى» به خطّ سيّد علاء الدين گلستانه ؛
«زيّن قلوبنا» ، به خطّ سيّد ميرزا محمّدرحيم عقيلى ؛
«بمعرفة الثقات» ، به خطّ شيخ جعفر قاضى ؛
«و العدول» ، به خطّ آقا رضى الدين محمّد خوانسارى (برادر آقا جمال خوانسارى) ؛
«و الاثبات و الأعيان» ، به خطّ ملّا محمّد سراب تنكابنى .
پس از آن نيز ، باز هر كدام كلمه اى را نوشته اند تا دو سطر از آغاز نسخه تمام شده است . پس از آن ، كاتب نسخه ، مرتضى بن محمّد يوسف افشار ، نسخه را تحرير نموده كه تاريخِ كتابت آن ، 1100 ق ، است . علّامه مجلسى نيز در پشت برگ اوّل نسخه نوشته كه اين نسخه را شاه سليمان در شعبان سال 1100 ق ، وقف نموده است . ^۳
2 . حزين لاهيجى كه سيّد علاء الدين را ملاقات نموده ، در تاريخ خود ، در فصل «ذكر معدودى از افاضلِ معاصرين» مى گويد :
ديگر ، عمدة السادات ميرزا علاء الدين محمّد ، معروف به گلستانه است . از افاضل و اتقيا بود و با والدِ مرحوم ، اختصاص تمام داشت . به عبادت و افاده به سر مى برد و بر كتب متداوله شرعيه ، تعليقات دارد و روزگار به آسودگى و عزّت داشت . در همان اوان ، او نيز در گذشت و اولادش به مناصب ديوانى آلوده شدند و ايشان را آن عزّت و احترام نمانْد . ^۴
3 . سيّد عبد الحسين حسينى خاتون آبادى ، در كتاب وقايع السنين و الأعوام ، در وقايع سال 1100 ق ، در باره وى ، چنين نوشته :
فوت سيّد سند ، فاضل زاهد ، جامع كمالات دينى و دنيوى ، ميرزا علاء الدين محمّد ، پسر شاه ابو تراب گلستانه ، صاحب شرح نهج البلاغة ، در بيست و هفتم شهر شوّال هزار و صد ، در شصت و نه سالگى . ^۵
4 . علّامه سيّد محمّد حسن زنوزى (م 1223 ق) ، در كتاب رياض الجنة ، در احوال وى مى نويسد :
علاء الدين محمّد بن أبى تراب گلستانه ، عالمٌ ، فاضلٌ ، كاملٌ ، محقّقٌ ، مدقّقٌ ، متكلّمٌ ، علّامةٌ ، منشىٌ ، بليغٌ ، امامىٌ ، عدلٌ ، ثبتٌ ، ماهرٌ ، متبحّرٌ ، له كتاب شرح نهج البلاغة ، المسمّى بحدائق الحقائق ، فى شرح كلام اللّه الناطق و لقد أجاد بما أفاد جدّا . و قال فى آخر الجزء الأوّل من الشرح : تمّ الجزء الأوّل من كتاب حدائق الحقائق فى شرح كلام اللّه الناطق على يد مؤلّفه الفقير المحتاج إلى رحمة ربّه علاء الدين محمّد بن أبى تراب گلستانه ـ عفى اللّه عنهما ـ سنة أربع و سبعين بعد الألف من الهجرة و يتلوه الجزء الثانى فى شرح الخطبة المشهورة بالشِّقشقيّة و من استمدّ فى الإفتتاح و الإختتام أنّه ولىّ الفضل و الأنعام . ^۶
5 . آقا احمد بهبهانى (م 1243 ق) در كتاب مرآت احوال جهان نما ، در ذكر شاگردان علّامه مجلسى مى گويد :
و فاضل قليل النظير ميرزا علاء الدين محمّد گلستانه ، شارح نهج البلاغة . ^۷
و در ذكر همسران علّامه مجلسى مى نويسد :
1 . حليله ها : يكى همشيره فاضل عالى شأن و عالمِ با نام و نشان ، سيّد رفيع مكان ميرزا علاء الدين محمّد گلستانه ، شارح كتاب نهج البلاغة است . ^۸
پس از آن ، فرزندانِ علّامه مجلسى را از خواهر گلستانه ، ذكر مى كند . ^۹
6 . محدّث نورى ، در فيض قدسى ، سيّد علاء الدين را هفتمين نفر از شاگردان علّامه مجلسى شمرده و مى نويسد :
السابع : السيّد الجليل الأميرزا علاء الدين محمّد گلستانه ، شارح النهج الآتى ذكره فى الفصل الرابع صرّح بذلك فى مرآت الأحوال . ^۱۰
7 . آنچه آمد ، عمده مطالب ذكر شده در مصادر ، درباره علاء الدين گلستانه بود . در مصادر بعدى ، اين مطالب ، تكرار شده و مطلب جديدى درباره وى نيامده است . مصادر ديگرى كه ذكر و ياد گلستانه در آنها آمده ، عبارت اند از :
1 . آثرآفرينان (زندگى نامه نام آوران علمى ايران از آغاز تا سال 1300 ش) ، زير نظر عبد الحسين نوايى ، ج 4 ، ص 187 ؛
2 . أعيان الشيعة ، سيّد محسن امين عاملى ، ج 9 ، ص 61 و ج 10 ، ص 44 ؛
3 . امتحان الفضلاء ، سنگلاخ خراسانى ، ج 2 ، ص 296 ؛
4 . تاريخ و سفرنامه حزين ، ميرزا محمّد على حزين لاهيجى ، ص 12 ؛
5 . تذكرة القبور و يا دانشمندان و بزرگان اصفهان ، ملّا عبد الكريم جزى ، ص 132 (چاپ قديم) ، ص 428 و 429 (چاپ جديد) ؛
6 . تلامذة العلّامة المجلسى و المجازون منه ، سيّد احمد حسينى ، ص 57 و 58 ؛
7 . جامع الرواة ، ميرزا محمّد على اردبيلى ، ج 1 ، ص 544 ؛
8 . دائرة المعارف تشيّع ، ج 2 ، ص 212 (آل گلستانه) ؛
9 . رجال اصفهان در علم و عرفان و ادب و هنر ، سيّد محمّدباقر كتابى ، ص 33 .
10 . رياض العلماء ، ميرزا عبد اللّه افندى ، ج 4 ، ص 307 .
11 . رياض الجنّة ، سيّد محمّدحسن زنوزى خويى ، ج 4 ، ص 281 (الروضة الرابعة) ؛
12 . ريحانة الأدب ، ميرزا محمّد على مدرّس تبريزى ، ج 3 ، ص 163 ؛
13 . طبقات أعلام الشيعة ، شيخ آقا بزرگ تهرانى ، قرن يازدهم ، ص 538 و قرن دوازدهم ، ص 486 ـ 488 (علاء الدين گلستانه) و ص 621 (شجره خاندان گلستانه) ؛
14 . علّامه مجلسى بزرگ مرد دين ، على دوانى ، صفحات متعدّد ؛
15 . فرهنگ بزرگان اسلام و ايران ، آذر تفضّلى و مهين فضائلى جوان ، ص 478 ؛
16 . فوائد رضويه ، حاج شيخ عبّاس قمّى ، ص 382 ؛
17 . فيض قدسى ، ميرزا حسين محدّث نورى (چاپ شده در ضمن بحار الأنوار ، ج 102 ، ص 88) ؛
18 . كشف الحجب و الأستار عن أحوال الكتب و الأسفار ، سيّد اعجاز حسين كنتورى ، ص 193 و 568 ؛
19 . الكنى و الألقاب ، حاج شيخ عبّاس قمّى ، ج 2 ، ص 436 ؛
20 . لغت نامه دهخدا ، على اكبر دهخدا ، ذيل مادّه «گلستانه» ؛
21 . مرآت احوال جهان نما ، آقا احمد بن محمّد على بهبهانى (آل آقا) ، ج 1 ، ص 8 ، 79 ، 94 ، 99 و 460 ؛
22 . مزارات اصفهان ، سيّد مصلح الدين مهدوى ، ص 182 ؛
23 . مستدرك سفينة البحار ، شيخ على نمازى ، ج 5 ، ص 259 ؛
24 . معجم المؤلّفين ، عمر رضا كحّاله ، ج 9 ، ص 125 ؛
25 . معجم رجال الحديث ، سيّد ابو القاسم خويى ، ج 12 ، ص 197 ؛
26 . مواد التواريخ ، حاج حسين نخجوانى ، ص 208 ؛
27 . مؤلّفين كتب چاپى فارسى و عربى ، خان بابا مشار ، ج 5 ، ص 268 و 269 ؛
28 . نجوم السماء فى تراجم العلماء ، ميرزا محمّد على كشميرى ، ص 167 ؛
29 . وقايع السنين و الأعوام ، سيّد عبد الحسين حسينى خاتون آبادى ، 546 ؛
30 . هدية الأحباب ، حاج شيخ عبّاس قمّى ، ص 201 ؛
31 . يادنامه علّامه مجلسى ، به اهتمام : مهدى مهريزى و هادى ربّانى ، ص 187 و 188 .
گلستانه و علّامه مجلسى
ميرزا عبد اللّه افندى ، در رياض العلماء ، گلستانه را همدرس علّامه مجلسى و پدر خودش مى داند و در شرح حال پدر خود ، ميرزا عيسى صالح اصفهانى مى نويسد :
و شاركه أكثر دروسه الاُستاد العلّامة و الاُستاد الإستناد و السيّد آميرزا علاء الدين محمّد گلستانه و المولى محمّدصادق الكرباسى الإصفهانى ثمّ الهمدانى . ^۱۱
گلستانه ، علاوه بر آن شاگرد علّامه محمّدباقر مجلسى بوده و كتاب قواعد الأحكام علّامه حلّى را نيز نزد ايشان ، قرائت نموده و مجلسى ، در سال 1091 ق ، براى وى علامت بلاغْ نوشته است . ^۱۲
علاوه بر آن ، علّامه مجلسى ، داماد خانواده آنها نيز بوده است . در مصادر در اين باره اختلاف است كه آيا علّامه مجلسى با خواهر وى يا با دختر خواهر وى ازدواج نموده است . در فيض قدسى ، به نقل از مرآة الأحوال در شرح حال علّامه مجلسى مى نويسد كه علّامه با خواهر وى ، ازدواج نموده است . عبارت ياد شده ، چنين است :
كان له رحمة اللّه أربعة ذكور و خمس أناث من حرّتين و أمّ ولد إحدى الحرّتين اُخت العالم الفاضل الأميرزا علاء الدين محمّد گلستانه . ^۱۳
ولى بعدا به استناد اجازه سيّد صدر الدين رضوى مى گويد كه علّامه مجلسى ، با دخترِ خواهر گلستانه ازدواج نموده است . عبارت وى در اين باره ، چنين است :
و لكن فى إجازة العالم النحرير الأمير محمّدحسين للسيّد الجليل السيّد صدر الدين الرضوى شارح الوافية هكذا : و شرح النهج و غيرها من مصنّفات السيّد الجليل السيّد علاء الدين محمّد گلستانه ـ قدّس اللّه روحه ـ و هو خال جدّتى ، فتصير بنت اُخته . ^۱۴
در آخر ، به نظر مى رسد كه درست آن است كه مجلسى با خواهر گلستانه ازدواج كرده و از اين ازدواج ، صاحب يك پسر و دو دختر شد . پسرش از او ميرزا محمّدصادق بوده كه مردى فاضل بوده و علّامه مجلسى ، شرح الكافى و شرح التهذيب را به درخواست او نوشت و در زمان حيات پدر ، درگذشت . دخترانش نيز يكى همسر مير محمّد صالح خاتون آبادى شد و ديگرى به ازدواج ميرزا محمّدكاظم پسر ملّا عزيز اللّه مجلسى درآمد . ^۱۵