[ ب : معناى اصطلاحى ]

و امّا آنچه فقها ـ رضوان اللّه عليهم ـ در تفسير غنا و حكم آن ذكر كرده اند ، از آن جمله ، محقّق در شرائع گفته كه : «مَدُّ الصَّوْتِ المُشْتَمل عَلَى التَّرْجِيعِ الْمُطْرِبِ يُفسَّقُ فَاعِلُهُ وَ تُرَدُّ شَهادَتُهُ سَوَاءً كَانَ فِى شِعْرٍ أوْ قُرآنٍ وَ لا بأسَ بِالْحُدَاءِ» ؛ ^۱ يعنى : كشيدن آوازى كه مشتمل باشد بر ترجيعى كه باعث طرب شود . آن كسى كه چنين كارى كند ، حكم به فسقش مى كنند و گواهى اش را رد مى كنند ، خواه در شعر باشد ، و خواه در قرآن ، و باكى نيست خواندن حُدا .
و علّامه ، در تحرير گفته كه : «الغِنَاءُ حَرَامٌ وَ هُوَ مَدُّ الصَّوْتِ المُشْتَمِلِ عَلَى التَّرْجِيعِ المُطْرِبِ يُفَسَّقُ فَاعِلُهُ وَ تُرَدَّ شَهادَتُهُ سَوَاء كَانَ فِى شِعْرٌ أوْ قُرآنٍ وَكَذَا مُسْتَمِعُهُ سَوَاء اعْتَقدَ إبَاحَتَهُ أوْ تَحْرِيمَهُ وَ لا بَأْسَ بِالْحُدَاءِ وَ هُوَ الإنْشَادُ الَّذِى يُسَاقُ بِهِ الإِْبِلُ يَجُوزُ فِعْلُهُ وَ اسْتِمَاعُهُ وَكَذَا نَشِيدُ الاعْرابِ وَ سَائِرُ أنواعِ الإنْشَادِ مَا لَمْ يَخْرُجْ إلَى حَدِّ الغِنَاءِ» ؛ ^۲ يعنى : غنا ، حرام است و آن ، كشيدن آوازى است كه مشتمل باشد بر ترجيعِ طرب آورنده و كسى كه كند ، حكم به فسقش مى كنند و گواهى اش را نمى شنوند ، خواه آن كه غنا در شعر باشد يا [ در ] قرآن . و همچنين ، كسى كه گوش به آن اندازد ، خواه اعتقادش آن باشد كه مباح است ، و خواه حرام داند . و حُدا ، باكى نيست و آن ، خواندنى است كه به آن ، شتر را مى رانند و جايز است خواندن و گوش كردنش . و همچنين ، خواندن اعراب و ساير انواع خواندن ، مادام كه به سرحدّ غنا نرسد .
و شيخ شهيد ، در دروس گفته در سِلك آنهايى كه حكم به فسقشان مى كنند كه : «وَالمُغَنِّى بِمَدِّ صَوْتِهِ الْمُطْرِبِ الْمُرَجِّعِ وَ سَامِعُهُ وَ إنْ كَانَ فِى الْقُرآنِ أوِ اعْتَقَدَ إبَاحَتَهُ وَ يَجَوزُ الْحُدَاءُ لِلإْبِلِ» ؛ ^۳ يعنى : حكم مى كنند به فسق كسى كه غنا كند به آن كه آوازش خود را كشد با وصف طرب و ترجيع ، و اگرچه در قرآن باشد يا اعتقادش آن باشد كه مباح است . و جايز است حُدا از براى شتر .
و علّامه رحمه الله در ارشاد گفته : «وَ تُرَدُّ شَهادَةُ اللَاعِبِ بِآلاتِ الْقِمَارِ وَ سَامِعِ الْغِنَاءِ وَ هُوَ مَدُّ الصَّوْتِ المُشْتَمِلِ عَلَى التَّرْجيعِ الْمُطْرِبِ وَ إنْ كَانَ فِى قُرْآنٍ وَ فَاعِله» ؛ يعنى : رد مى كنند شهادت كسى را كه قماربازى كند و غنا شنود و آن ، كشيدن آوازى است كه مشتمل باشد بر ترجيع طرب آورنده ، اگرچه در خواندنِ قرآن باشد ، و همچنين ، آن كسى كه غنا مى كند .
و شيخ على رحمه الله در شرح قواعد ، بعد از آن كه تعريف شيخ شهيد را ـ كه مذكور شد ـ نقل كرده بر وجهى كه ظاهر مى شود كه آن تعريف را پسنديده ، گفته : ^۴ «وَ لَيْسَ مُطْلقُ مَدِّ الصَّوْتِ مُحَرَّماً وَإنْ مَالَتْ إلَيْهِ الْقُلُوبُ مَا لَمْ ينته إلَى حَيْثُ يَكُونُ مُطْرِبا بِسَبَبِ اشْتِمَالِهِ عَلَى التَّرْجِيعِ الْمُقْتَضِى لِذَلِكَ» ؛ ^۵ يعنى : هر كشيدن آوازى حرام نيست ، اگرچه طبع ها به آن ميل كند ، مادام كه منتهى نشود به حدّى كه باعث شود از جهت آن كه مشتمل باشد بر ترجيعى كه باعث آن طرب شود .
و ابن ادريس عليه السلام در سرائر گفته : «فَأَمَّا الْمَحْظُورُ عَلَى كُلِّ حالٍ فَهُوَ مُحَرَّمٌ ؛ يعنى : آن چيزى كه ممنوع است فعل آن در هر حالى ، پس آن ، حرام است .
بعد از آن گفته كه : «وَجَمِيعُ ما يُطرِبُ مِنَ الْأصْوَاتِ وَالْأغَانِى» ؛ ^۶ يعنى : از جمله چيزهاى محرم ، هر چيزى است كه باعث طرب شود از آوازها و سازها . و بنا بر اين تعريف ، هر خوانندگى اى كه باعث طرب شود ، حرام است ، خواه ترجيع داشته باشد و خواه نه .
و علّامه رحمه الله در قواعد گفته كه : «وَالْغِنَاءُ حَرَامٌ يُفَسَّقُ فَاعِلُهُ وهُوَ تَرْجِيعُ الصَّوْتِ وَمَدُّهُ وَكَذَا يُفَسَّقُ سَامِعُهُ قَصْداً سِوَاء كَانَ فِى شِعْرٍ أوْ قُرْآنٍ وَ يَجُوزُ الْحُدَاءُ»؛ ^۷ يعنى : غنا ، حرام است و كسى كه كند ، حكم به فسقش مى كنند و آن ، ترجيعِ آواز است و كشيدن آن . و همچنين ، حكم مى كنند به فسق شنونده اش ، هرگاه دانسته بشنود ، خواه آن غنا در قرآن باشد ، و خواه در شعر ، و جايز است حُدا .
بنا بر اين تعريف ، هر خوانندگى اى كه مشتمل باشد بر ترجيع ، خواه باعث طرب شود و خواه نشود ، غنا خواهد بود . و از تعريفاتى كه مذكور شد ، ظاهر مى شود كه آنچه مشتمل باشد بر ترجيع و طرب ، هر دو باشد به اتّفاق ، غناست و ظاهر آن است كه چون غالب اوقات ، صوتِ با ترجيع ، خالى از وصف طرب آوردن ، و همچنين صوتِ مطرب ، بى ترجيع نمى باشد ، بعضى از اين طايفه به ذكر ترجيع ، و بعضى به ذكر اِطراب ، اكتفا نموده اند . و در عرف عرب ، خوانندگى هاى متعارف كه بر وصف ترجيع و اطراب اشتمال دارد ، همه را غنا مى نامند ؛ بلكه خوانندگىِ شخصى كه حُسن صوتى نداشته باشد ، آن را نيز غنا مى نامند ؛ امّا غناىِ بد . و در معنى غنا ، اگر اطرابْ مأخوذ باشد ، چنين خوانندگى اى كه خوش نيايد ، حرام نخواهد بود و اگر مأخوذ نباشد ، حرامى خواهد بود بى لذّت .
و حاصل كلام آن كه خوانندگى هاى متعارف ، خواه آنچه با سازها باشد ، و خواه غير آن ، و خواندن قرآن به تحرير و نغمه با حُسنِ صوت و آنچه مؤذّنان ، بعد از اذان و در وقت سحر مى خوانند و مناجاتش نام مى كنند ^۸ ، همگى غناست و در زمان حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله و ائمّه معصومين ـ صلوات اللّه عليهم أجمعين ـ ، غير اذان در اوقات صلوات ، چيزى نبوده . و حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله دو مؤذّن داشته : يكى بلال و يكى [ عبد اللّه ]ابن امّ مكتوم . و در ماه مبارك رمضان ، حضرت مى فرموده كه : تا اذان دوم را نشنويد ، چيزى مى توانيد خورد . و مناجات اوّل و دومى نبوده و اينها ، از جمله بدعت هايى است كه به تدريج ، پيدا شده و خالى از غرابتى نيست كه مناجات ـ كه نامِ سرگوشى و سخنِ پنهان گفتن است ـ ، اسم ، نعره و فرياد گذاشته اند و گمان مى كنند كه در آن سحر چيزى كه به جهت اين شغل مى كنند و اكثرى آن است كه نماز شب نمى كنند ، ثواب بسيار دارد ، با آن كه اصل اين فعل ، بدعت است و متضمّن شعر خواندن است در مساجد .
و در حديث صحيح ، وارد شده كه حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر گاه كه بشنويد كه كسى در مسجد ، شعر مى خواند ، بگوييد : «فَضَّ اللّه فاك !» ؛ يعنى : خداى تعالى ، دهنت را بشكند ! مساجد را از براى قرآن ، مقرّر ساخته اند . ^۹
و آنچه در شب مى خوانند ، از جهت ديگر هم بد است ؛ زيرا كه شعر خواندن در شب ، منهى عنه است ، حتّى آن كه در خواندن مدح اهل بيت [ باشد ] ، با آن كه عبادت است ، در خصوص ِ شب ، نهى واقع شده .
و آنچه در روز جمعه و شب جمعه مى خوانند ، مكروهى ديگر است و اشعارى را كه به طريق مصنّفان در وقت چاشتِ جمعه مى خوانند و صلوات نامش كرده اند ، از جمله بدعت است و از ذكر خداى تعالى به آواز بلند و فرياد ، نهى وارد شده . و ذكرهايى كه در مساجد مى كنند و عبادتش مى دانند ، همه از جمله غنا و مشتمل بر بدى هاست كه مذكور شد . و گاه هست كه بعد از نمازهاى جماعت ، اشعار مى خوانند به نغمه و كسى منع نمى كند . و كاش جمعى كه مرتكب اين مناهى مى شوند ، اعتقاد نداشته باشند كه اينها عبادت است ؛ زيرا كه در آن صورت ، آنچه كنند ، همين فسق خواهد بود و در صورت اعتقاد [ به ] عبادت [ بودن آن ] ، موافق آنچه از احاديث سابق كه در باب شرك مذكور شد ، ظاهر مى شود ، در مرتبه شرك است . و جمعى از فسّاق كه غنا و ساز گوش مى كنند ، چنان نيست كه آن را عبادت و موجب قرب خداى تعالى دانند ، و كسى كه از براى خداى مرتكب آنها نشود ، با او دشمن شوند . پس ، از اين جهت ، قباحتِ فعل آنها مثل جمعى نخواهد بود كه بدعت را مُستحسن شمارند و با هر كه موافقت نمايد ، با ايشان دوست شوند و با ديگران ، دشمن . و اگر چه امثال اين سخنان به گوش جمعى كه عادت به متابعتِ هواهاى نفسانى كرده اند ، بد مى آيد ؛ امّا مطلب ، اظهار حقّ است و كسى كه نخواهد ، گوش نكند .
مجملاً در معنى غنا ، فرقى ميانه شعر خواندن و قرآن خواندن و ذكر كردن نيست ، چنانچه علما و اهل لغت ، تصريح نموده اند ، و در هر جا كه معنى غنا تحقّق يافت ، حكم حرمت ، جارى است . و آن كه جمعى مى گويند كه ما نمى دانيم كه : «معنى غنا كدام است ؟» و «تا حرمت آنچه مى شنويم ، ظاهر نشود ، بنا بر آن كه اصل در اشيا ، اِباحت است ، جايز است گوش كردن» ، كلامى است باطل ؛ زيرا كه دانستن چيزهايى كه در شرع ، امر به آن شده باشد يا از آن ، نهى فرموده باشند ، طريقى دارد و چنان نيست كه خداى تعالى ، بندگان خود را در حيرت گذاشته باشد .
و طريق دانستنِ معنى لفظى كه مأمور بِه يا منهىٌ عنه باشد ، آن است كه رجوع كنند به آيات و احاديث . اگر از آن جا معلوم شود كه آن لفظ ، چه معنى اى دارد ، متابعت بايد نمود و اگر ظاهر نشود ، اوّلاً رجوع به عرف بايد كرد يا به لغت عرب ، بنا بر خلافى كه در اين باب كرده اند ، و هر گاه معلوم شود ، به مقتضاى آن عمل بايد نمود و كسى كه خود نتواند از عرف و لغت ، معنى لفظ را معلوم كرد ، مى بايد كه رجوع كند به قول جمعى كه محلّ اعتماد باشند و معانى الفاظ را دانند . و طريقه اكثر علما آن است كه اعتماد مى نمايند بر قول هل لغت ، هر چند مخالف مذهب باشند و در جايى كه صاحب صحاح يا مثل او ، معنى لغتى را بيان كرده باشند ، اعتبار مى نمايند ، و اگر همه متفّق باشند ، كسى را شكّى نمى ماند .
و در بيان معنى غنا ـ چنانچه قبل از اين مذكور شد ـ ، اهل لغت اتّفاق دارند كه مدّ صوت با ترجيع و اَطراب ، غناست و فقها ، چنانچه دانستى ، با وجود آن كه در اكثر جاها دَأب ايشان نيست كه الفاظ را تفسير كنند ، لفظ غنا را تفسير كرده اند و كسى كه اعتقاد به دين داشته باشد ، نگفته كه كلام ايشان ، با وجود اتّصاف به علم و وَرَع و درستىِ اعتقاد ، محلّ اعتماد نيست ، خصوصا هرگاه اهل لغت هم با ايشان ، موافق باشند ، و اگر ردّ سخن ايشان در چنين جايى ممكن باشد ، اكثر احكام شريعت را انكار مى توان كرد و اين ردّ و انكار ، عاقبت به الحاد منتهى مى شود . و اين مسئله ، چنان نيست كه مسئله اجتهادى باشد تا آن كه كسى گويد كه : «شايد ايشان در اين مسئله ، اجتهاد ^۱۰ كرده باشند و در اجتهاد ، خطا مى رود» و قول مجتهد ميّت ، چنانچه مشهور است ، اعتبارى ندارد ؛ زيرا كه اين مسئله ، مسئله لغوى است ، نه مسئله اجتهادى و سخن ما ، الحال ^۱۱ ، در بيان معنى غناست ، نه حرمت غنا . و اجتهاد در تفسير لغت ، دخلى ندارد با آن كه حرمت غنا ، محلّ اتّفاق است ، نه اجتهاد ، چنان كه مذكور مى شود .
و بعد از آن كه ثابت شد معنى غنا كدام است ، گفتن كه : «ما نمى دانيم غنا چه معنى دارد» ، معنى ندارد و اگر كسى خواهد كه روز قيامت ، عذرى داشته باشد ، به چنين عذرها خود را گول نمى زند ، و اگر نخواهد ، امثال اين جواب ها بسيار مى تواند گفت و بعضى از شب ا كه در معنى غنا كنند ، إن شاء اللّه تعالى ، بعد از اينْ مذكور مى شود .