آیات محکم و متشابه

معنای بخشی از آیات قرآن، روشن و صریح است و با تفسیر متن آن (مانند توضیح واژگان) به دست می آید. در این آیات، احتمال نَسخ و تأویل[۱]نمی رود و برای فهمیدن معانی آنها نیازی به قرینه خارج از متن نیست. به این آیات، «آیات محکم» گفته می شود.

در مقابل، آیاتی هستند که معنایی دوپهلو دارند و در آنها چند معنا و مفهوم احتمال می رود. شناخت و تفسیر این آیات، مشکل است و نیازمند بررسی نَسخ، تخصیص و قرینه های خارج از متن است. به این آیات، «آیات متشابه» گفته می شود.

نام گذاری این دو بخش از آیات، از خود قرآن گرفته شده است. قرآن در باره این آیات، تذکّر می دهد: (      کسانی که در دل هایشان انحراف است، برای فتنه جویی و به امید تفسیر و تأویل آن، به دلخواه خود، از معنای متشابه آن استفاده می کنند   ).[۲]

برای نمونه، در قرآن از خشم و انتقام الهی سخن گفته شده است و شاید تصوّر شود که خشم الهی مانند خشم ما انسان هاست؛ امّا در تفسیر یکی از این آیات:   فَلَمَّا آسَفُونَا انْتَقَمْنَا مِنْهُمْ؛[۳]پس چون ما را به خشم آوردند، آنان را به سختی کیفر دادیم، امام صادق(ع) می فرماید: «خداوند، همچون به خشم آمدن ما به خشم نمی آید؛ بلکه او دوستانی برای خود آفریده که خشمگین می شوند و خشنود می گردند و آنها آفریدگان و پرورده شدگان هستند. خدا، خشنودی آنها را خشنودی خود و خشم آنها را خشم خود دانسته است؛ چرا که آنها را دعوت کنندگان به سوی خود و راه نمایان بر خود قرار داده است و از این روست که چنین مقامی دارند».[۴]