نور العین فی مشهد الحسین(ع) ـ منبعی غیر قابل استناد در عاشوراپژوهی

هرگاه سخنی از تاریخ عاشورا در این کتاب باشد اما در منابع پیش از آن یافت نشود، قابل استناد نیست.

منبع: دانشنامه امام حسین(ع)، ج ۱، ص ۹۷

نور العین، مقتلی منسوب به «ابو اسحاق اسفراینی» است و این عنوان (کنیه و نسبت)، منحصر به ابراهیم بن محمّد بن ابراهیم اسفراینی (م ۴۱۷ یا ۴۱۸ ق)، فقیه شافعی است؛ امّا هیچ یک از منابع کهن، تألیف چنین کتابی را در شرح حال او گزارش نکرده اند.[۱]

در میان کتاب شناسان متأخّر، ابتدا اسماعیل پاشا بغدادی[۲]و پس از او، شیخ آقا بزرگ تهرانی[۳]و یوسف اِلیان سَرکیس[۴]این کتاب را به وی منسوب نموده اند. آنچه نظر اسماعیل پاشا را کم اعتبار می کند، اشاره وی به وفیات الأعیان به عنوان منبع است، حال آن که ما چنین مطلبی را در وفیات الأعیان نیافتیم و اسماعیل پاشا خود در کتاب دیگرش، إیضاح المکنون، کتاب را بدون ذکر مؤلّف آن، معرّفی کرده است.[۵]

کتاب شناسان معاصر، مانند سید عبد العزیز طباطبایی، نیز بر این اعتقادند که این کتاب را بر اسفراینی بسته اند؛ زیرا اسلوب و سبْک آن، با کتاب های تألیف شده در قرن چهارم، یعنی سال های تدریس و تألیف اسفراینی، همسان نیست.[۶]نکته آخر، آن که مطالب کتاب، بدون سند و مأخذ است و گاه چنان غیر معتبر و دور از عقل است[۷]که تألیف آن را از سوی یک فقیه دانشمند، بعید می سازد. از این رو، محقّقان خبره در سیره و تاریخ امام حسین(ع)، به انکار آن پرداخته اند.[۸]

[۱]ر.ك: طبقات الشافعيّه: ج ۴ ص ۲۵۶، وفيات الأعيان: ج ۱ ص ۲۸، تبيين كذب المفترى: ص ۲۴۳، سير أعلام النبلاء: ج ۱۷ ص ۳۵۳؛ البداية و النهاية: ج ۱۲ ص ۳۰.

[۲]هدية العارفين: ج ۱ ص ۸ .

[۳]الذريعة: ج ۱۷ ص ۷۲ ـ ۷۳ ش ۳۸۰.

[۴]معجم المطبوعات العربّية: ج ۱ ص ۴۳۶.

[۵]ءايضاح المكنون: ج ۲ ص ۶۸۵ .

[۶]ر.ك: أهل البيت فى المكتبة العربيّة: ص ۶۵۵.

[۷]مانند آن كه اسب امام حسين عليه السلام به تنهايى ۲۶ سواره و نُه اسب را كشت (نور العين: ص ۵۱) و يا جنگ از روز سوم محرّم شروع شد و امام عليه السلام در همان روز سوم، هزار نفر را كشت (ص ۳۶) و موارد ديگر (ر. ك: ص ۷ و ۳۷ ـ ۳۸ و ۴۱ و ۴۴ و ۴۸ و...) .

[۸]مانند شهيد قاضى طباطبايى كه آن را در ضعف و جعل، مانند مقتل منسوب به ابو مخنف و سراسر قصّه مى خواند (تحقيق در باره اوّلْ اربعين حضرت سيّد الشهدا عليه السلام: ص ۶۰) و نيز ميرزا محمّد ارباب در اربعين حسينيّه (ص ۲۷۲) و فضلعلى قزوينى در الإمام حسين عليه السلام و أصحابه (ج ۱ ص ۱۵۰) .