عنوان کتاب : مقتل الحسین(ع) المنسوب إلی أبی مِخنَف ـ منبعی غیر قابل استناد در عاشوراپژوهی

پديدآورنده : ابومخنف ازدی
تحقيق : حسین غفاری

محل نشر : قم

مقتل الحسین(ع) المنسوب إلی أبی مِخنَف ـ منبعی غیر قابل استناد در عاشوراپژوهی

ابومخنف کتابی در خور توجه در مورد تاریخ عاشورا داشته که از بین رفته است اما کتابی که در عصر ما چاپ و به او نسبت داده اند، نادرست است.

منبع: دانشنامه امام حسین(ع)، ج ۱، ص ۹۵

ابو مِخنَف لوط بن یحیی بن سعید (م ۱۵۸ ق)، از مورّخان مورد اعتماد و از اصحاب امام صادق(ع) است. او به احتمال فراوان، شیعه و البته مقبول مورّخان فریقَین است و از این رو، تاریخ نگاران و سیره نویسان متعدّدی از کتاب او در باره قیام امام حسین(ع) نقل کرده اند. از این میان، می توان به: محمّد بن عمر واقدی (م ۲۰۷ ق)، ابن قتیبه (م ۲۷۶ ق) در الإمامة و السیاسة، محمّد بن جریر طبری (م ۳۱۰ ق) در تاریخش، ابن عبد ربّه (م ۳۲۸ ق) در العقد الفرید، علی بن حسین مسعودی (م ۳۴۵ ق) در مُروج الذهب و أخبار الزمان، شیخ مفید (م ۴۱۳ ق) در الإرشاد و نیز النصرة فی حرب البصرة، شهرستانی (م ۵۴۸ ق) در الملل و النحل، خوارزمی (م ۵۶۸ ق) در مقتل الحسین(ع) و در آخرین حلقه ها به ابن عساکر (م ۵۷۱ ق)[۱]در تاریخ دمشق، ابن اثیر (۶۳۰ ق) در الکامل، سبطِ ابن جوزی (م ۶۵۴ ق) در تذکرة الخواصّ و ابو الفدا (م ۷۳۲ ق) در المختصر فی أخبار البشر اشاره کرد.[۲]سوگمندانه باید گفت که اصل کتاب ابو مخنف، مفقود است و ما تنها می توانیم از جمع آوری گزارش های این مورّخان، به بخشی از کتاب او دست یابیم.

در دوره معاصر، افراد متعدّدی، از جمله آقایان: محمّدباقر محمودی، حسن غفاری و محمّدهادی یوسفی غروی، به این کار، همّت گماشته و بخش هایی از کتاب ابو مخنف را که طبری و دیگران در آثار خود، گزارش کرده اند، گرد آورده و با نام های: عَبَراتُ المصطفَین، مقتل الحسین(ع) و وقعة الطف منتشر ساخته اند.[۳]

پیش از این گردآوری ها، کتابی ناشناخته به نام مقتل أبی مخنف منتشر شده است که نه تنها دلیلی بر صحّت انتساب آن به ابو مخنف در دست نیست، بلکه تفاوت فراوان و آشکار مطالب آن با نقل طبری از ابو مخنف، قرینه نادرستی این انتساب است. دلیل دیگر، وجود برخی مطالب موهن نسبت به شخصیت بزرگوار امام حسین(ع) است که تألیف آنها از نویسنده ای مشهور و موثّق، همچون ابو مخنف، بسی بعید است.

جالب توجّه، آن که میان این کتاب چاپ شده ناشناخته، با متن برخی نسخه های خطّی آن، تفاوتِ بیش از حدّ متعارفی به چشم می خورد و زمینه اعتماد به آن را از میان می برد.[۴]

متأسّفانه نیاز به مقتل أبی مخنف، موجب شده که بسیاری، به همین نسخه رایج، روی آورند و بیشتر مطالب آن را نادانسته به ابو مخنف، نسبت دهند.

گفتنی است که در دو سده اخیر، بسیاری از محدّثان، مورّخان و کتاب شناسان، پس از تأیید شخصیت ابو مخنف و کتاب اصلی او، کتاب کنونی متداول و در دسترسِ مقتل أبی مخنف را بی اعتبار و غیر قابل استناد دانسته اند. از این میان می توان به محدّث نوری،[۵]میرزا محمّد ارباب قمی،[۶]حاج شیخ عبّاس قمی،[۷]سید عبد الحسین شرف الدین،[۸]سید حسن امین[۹]و شهید سید محمّد علی قاضی طباطبایی[۱۰]اشاره کرد.[۱۱]

[۱]ابن عساكر، بسيار كم از ابو مخنف نقل مى كند؛ ولى در بخش معرّفى زينب دختر امام حسين عليه السلام، تصريح مى كند كه كتاب ابو مخنف را خوانده است (ر . ك: تاريخ دمشق: ج ۶۹ ص ۱۶۸) .

[۲]. ر. ك: وقعة الطفّ: ص ۹ (مقدّمه) .

[۳]. گفتنى است: ابو على محمّد بن محمّد بَلعمى (م ۳۶۳ ق)، وزير سامانيان، ترجمه اى آزاد (با افزوده هاى تاريخى) از تاريخ الطبرى انجام داده كه به تاريخ بلعمى مشهور است و بخشى از آن، با عنوان: قيام سيد الشهدا حسين بن على عليه السلام و خونخواهى مختار به روايت طبرى و انشاى ابو على بلعمى، به كوشش محمد سَرور مولايى، گزينش و منتشر شده است (ر. ك: كتاب شناسى تاريخى امام حسين عليه السلام: ص ۷۴).

[۴]اين كتاب (مقتل أبى مخنف) در آخر بحار الأنوار به چاپ رسيده است؛ امّا نسخه اى خطّى از آن (به تاريخ كتابت ۱۱۳۰ ق) نيز در كتاب خانه دار الحديث نگاهدارى مى شود كه برخى اضافاتِ فاحش نسخه چاپى متداول، مانند: سند كتاب (ص ۲۵) و روايت از كلينى (ص ۱۲) ـ كه موجب بى اعتبارى متن چاپى شده اند ـ را ندارد (ر. ك: فهرست نسخه هاى خطّى كتاب خانه تخصّصى مركز تحقيقات دار الحديث: ج ۱ ص ۱۲۹؛ فهرستگان نسخه هاى خطّى حديث و علوم حديث شيعه: ج ۵ ص ۵۴۰).

[۵]لولؤ و مرجان: ص ۲۳۶ .

[۶]أربعين حسينيّه: ص ۹ .

[۷]نفس المهموم: ص ۹، الكنى و الألقاب: ج ۱ ص ۱۵۵، هدية الأحباب: ص ۴۵ .

[۸]مؤلّفو الشيعة فى صدر الإسلام: ص ۴۱ .

[۹]مستدركات أعيان الشيعه: ج ۶ ص ۲۵۵ .

[۱۰]تحقيق در باره اوّلْ اربعين حضرت سيّد الشهدا عليه السلام: ص ۶۰ و ۷۶ و ۲۱۹ و۲۲۱ و ۲۲۲ .

[۱۱]. براى آگاهى بيشتر در باره اين كتاب و ديگر منابع مرتبط، ر. ك: كتاب شناسى تاريخى امام حسين عليه السلام: ص ۷۰؛ عاشورا ـ عزادارى ـ تحريفات: ص ۳۹۲ و ۳۹۵ و ۳۹۷.