تهلیل

پرسش :

تهلیل را توضیح دهید.

پاسخ :

واژه شناسى «تهليل»

واژه تهليل ، مصدر است از ريشه «هلل» و به معناى بلند كردن صداست ، سپس اين معنا توسّع يافته و بر هر لفظ مشتمل بر حروف «هاء» و «لام» كه با صداى بلد ادا گردد ، اطلاق شده است و در توسّعى ديگر ، بر كاربردى مشابه نيز «تهليل» اطلاق شده است ، آن جا كه حتّى بالا بردن صدا هم در كار نباشد ، و از اين باب است كه كلمه توحيد (يعنى «لا إله إلّا اللّه ) «تهليل» ناميده مى شود .

خليل بن احمد فراهيدى ، تهليل را اين گونه تفسير كرده است :

تهليل يعنى گفتن «لا اله إلّا اللّه » و «استهلال» به معناى صداست . هر «لا اله إلّا اللّه » گويى ، خواه با صداى بلند بگويد يا آهسته ، مُهِلّ يا مُستهِلّ است .[۱]

و ابن فارِس ، در ريشه يابى معناى «تهليل» آورده است :

مادّه «هلل» يك اصل معنايى صحيح دارد كه دلالت بر بلند كردن صدا مى كند . سپس دامنه آن توسعه داده شده و به چيزى كه از آن صدايى يا پاره اى حروف هاء و لام درآيد ، اطلاق گرديده است و آن گاه ، غير آن را به آن ، تشبيه مى كنند و به آن مى نامند .[۲]

همچنين ، گاه با مصدر جعلى «هَيلَلَة» ، به كلمه توحيد اشاره مى شود . جوهرى در اين باره مى نويسد :

هلّل الرجل ، يعنى : آن مرد «لا اله إلّا اللّه » گفت . گفته مى شود : «قد أكثرت من الهيلله» ، يعنى بسيار «لا اله إلّا اللّه » گفتم .[۳]

تهليل ، در قرآن و حديث

واژه «تهليل» در احاديث اسلامى ، فراوان به كار رفته است ؛ ليكن در قرآن به كار نرفته است ؛ امّا جمله «لا إلهَ إلَا اللّهُ» ، دو بار[۴]، جمله «لا إلهَ إلّا هو» سى بار ،[۵]جمله «لا إلهَ إلّا أنا» ، سه بار[۶]و «لا إلهَ إلّا أنت» ، يك بار[۷]در اين كتاب آسمانى آمده است .

اهمّيت ذكر «تهليل»

با عنايت به اين كه ذكر «تهليل» ، اعتراف به يگانگى خداوند متعال است و ايمانْ با آن ، آغاز[۸]و تجديد[۹]مى شود ، مهم تر از تسبيح و تحميد است[۱۰]؛ بلكه سَرور همه اذكار[۱۱]و برتر از همه اعمال[۱۲]و بهترين سخن[۱۳]شمرده مى شود .

عناوينى مانند : كلمه تقوا[۱۴]، بهترين عبادت[۱۵]، برترين دانش[۱۶]، كليد آسمان ها[۱۷]، كه در توصيف ذكر تهليل و تشويق به بهره گيرى از آن آمده است ، حاكى از اهمّيت فوق العاده اين ذكر و نقش بى بديل آن در پرورش جان و صعود به قلّه انسانيت است .

اين ذكر ، اگر صادقانه بر زبان جارى گردد ، آثار و بركات فراوانى براى ذاكر به همراه دارد : گناهان را از جان مى زدايد[۱۸]، روان را از آفات شيطانى مصونيت مى بخشد[۱۹]، بلاها را از انسان دور مى كند ،[۲۰]او را از آتش دوزخ ، رها مى سازد[۲۱]و شايسته ورود به بهشت مى نمايد ،[۲۲]و در يك جمله : ذكر «تهليل» مى تواند عزّت ،[۲۳]

كاميابى[۲۴]و خير دنيا و آخرت[۲۵]را نه تنها براى شخص ذاكر ، بلكه براى جامعه اسلامى فراهم سازد .

شرط بهره گيرى از بركات تهليل

نكته مهم و قابل توجّه ، اين است كه احاديث فصل دوم ، بهره گيرى از بركات «تهليل» را به : اخلاص ،[۲۶]اطاعت خدا و رسول ،[۲۷]محبّت و ولايت اهل بيت ،[۲۸]عمل صالح[۲۹]و اجتناب از محرّمات ،[۳۰]مشروط كرده اند .

با تأمّل در اين شروط ، مشخّص مى شود كه همه آنها در واقع به شرط اوّل ، يعنى اخلاص در گفتن تهليل باز مى گردد و لذا غالب احاديث ، اخلاص را به شروطِ ياد شده ، تفسير كرده اند .

به بيان روشن تر ، معناى اخلاص در تهليل ، اجتناب از شرك اعتقادى و عملى است و لازمه آن ، اطاعت از خدا و رسول و لازمه آن ، ولايت و محبّت اهل بيت عليهم السلام و انجام دادن كارهاى شايسته و اجتناب از كارهاى ناشايست است .

[۱]ترتيب العين : ص ۸۸۷ .

[۲]معجم مقاييس اللغة : ج ۶ ص ۱۱ .

[۳]الصحاح : ج ۵ ص ۱۸۵۲ .

[۴]صافّات ، آيه ۳۵ ، محمّد ، آيه ۱۹ .

[۵]بقرة : آيه ۱۶۳ و ۲۵۵ ، آل عمران : آيه ۲ ، ۶ و ۱۸ (۲ بار) ، نساء : آيه ۸۷ ، انعام : آيه ۱۰۲ و ۱۰۶ ، اعراف : آيه ۱۵۸ ، توبه : آيه ۳۱ و ۱۲۹ ، هود : آيه ۱۴ ، رعد : آيه ۳۰ ، طه : آيه ۸ و ۹۸ ، مؤمنون : آيه ۱۱۶ ، نمل : آيه ۲۶ ، قصص : آيه ۷۰ و ۸۸ ، فاطر : آيه ۳ ، زمر : آيه ۶ ، غافر : آيه ۳ ، ۶۲ و ۶۵ ، دخان : آيه ۸ ، حشر : آيه ۲۲ و ۲۳ ، تغابن : آيه ۱۳ و مزمّل : آيه ۲۹ .

[۶]نحل : آيه ۲ ، طه : آيه ۱۴ و انبياء : آيه ۲۵ .

[۷]انبياء : آيه ۸۷ .

[۸]ر . ك : ص ۴۴۷ (آغاز ايمان) .

[۹]ر . ك : ص ۴۴۷ (نو كردن ايمان) .

[۱۰]ر . ك : ص ۴۴۷ ح ۱۴۴۰.

[۱۱]ر . ك : ص ۴۵۱ (سرور اذكار) .

[۱۲]ر . ك : ص ۴۵۳ (برترين اعمال) .

[۱۳]ر . ك : ۴۵۵ (برترين سخن) .

[۱۴]ر . ك : ص ۴۴۹ (گفتار پرهيزكارى) .

[۱۵]ر . ك : ص ۴۵۵ (بهترين عبادت) .

[۱۶]ر . ك : ص ۴۵۳ (برترين علم) .

[۱۷]ر . ك : ص ۴۵۹ (كليد آسمان ها) .