سِیرُ أعلام النبلاء ـ منبع عاشوراپژوهی

ذهبی به طور گسترده، به زندگی امام حسین(ع) پرداخته و افزون بر آنچه در شرح حال افراد می آورند (مانند: نسب، تاریخ ولادت و درگذشت)، به مناقب و فضایل امام حسین(ع) نیز اشاره کرده و پیشگویی هایی را درباره شهادت ایشان آورده و به برخی مطالب مهمّ واقعه کربلا و حواشی آن پرداخته است.

منبع: دانشنامه امام حسین(ع)، ج ۱، ص ۸۹

شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان ذهبی (م ۷۴۸ ق)، از عالمان بسیار مشهور و پرکار اهل سنّت در قرن هشتم است. او رجال شناس، مورّخ و محدّث بزرگ شام در دوره اقتدار مَمالیک است. وی کتاب های فراوانی نگاشت؛ امّا دو اثر بزرگ او، یعنی تاریخ الإسلام و سیر أعلام النبلاء، از بقیه آثارش مشهورتر است. ذهبی با پشتوانه علمی حاصل از مطالعات بسیار و پیگیر خود، از جمله تلخیص حدود پنجاه کتاب از پیشینیان، توانست تاریخ الإسلام را ـ که یکی از بزرگ ترین کتاب ها در شرح حال بزرگان هفت قرن نخست اسلام است ـ، بنویسد. او محدّث عصر خود، لقب گرفت و در بسیاری از دار الحدیث های دمشق و قاهره، مَنصب استادی یافت.

ذهبی در شرح حال امام حسین(ع) با عنوان الحسین الشهید، به طور گسترده، به زندگی امام حسین(ع) پرداخته و افزون بر آنچه در شرح حال افراد می آورند (مانند: نسب، تاریخ ولادت و درگذشت)، به مناقب و فضایل امام حسین(ع) نیز اشاره کرده و پیشگویی هایی را درباره شهادت ایشان آورده و به برخی مطالب مهمّ واقعه کربلا و حواشی آن و حتّی حوادث پس از شهادت پرداخته است.

ذهبی از آن جا که رجال شناس خبیری نیز بوده، کوشش نموده که گزارش های خود را مستند کند و آنها را با بهترین سندی که در اختیار دارد، ارائه دهد و گاه، قضاوت و تحلیل خود را نیز می افزاید.

او برای تألیف کتاب سترگ سیر أعلام النبلاء، بسیاری از کتب حدیث، تاریخ، رجال و انساب را مطالعه کرده و مورد استفاده قرار داده است، هر چند منبع اصلی او در باره حرکت امام(ع) از مدینه تا مکه، گزارش ابن سعد است و پس از آن، گزارش عمّار دهنی و نیز برخی گزارش های زبیر بن بکار، دست مایه اصلی اوست.

ذهبی در کتاب بزرگ دیگرش، تاریخ الإسلام، نیز در ضمن وقایع سال ۶۱ هجری، به شرح حال امام حسین(ع) پرداخته؛ امّا این شرح حال، به تفصیلِ بحث او در سیر أعلام النبلاء نیست. پس از ذهبی، مورّخان اهل سنّت و شیعه، خود را از مراجعه به کتاب های او مستغنی ندیده اند.

گفتنی است لحن ذهبی، نسبت به اُمویان، در هر دو کتاب، مانند لحن مِزّی در تهذیب الکمال، ابن حجر در تهذیب التهذیب، ابن کثیر در البدایة و النهایة و دیگر مورّخان شامی، لحنی جانبدارانه یا دست کم، پرده پوشانه است.