بله، معناي آن چنين است
به هر حال، خبر بالا هر چند تفاوتهايي با خبر عبدالرزاق دارد و صدر و ذيل آن جابجا شده است، امّا در مجموع بر هم منطبق هستند و احتمالاً اين اختلاف در نقل خبر، به سبب سهو حافظه باشد.
همچنين اين خبر در اينجا فقط، سؤال و جواب حماد و ايوب را ذکر کرده است و اين در حالي است که حماد در طريق ابن سعد نيز وجود دارد امّا اين سؤال جواب را ذکر نميکند و چه بسا ابن سعد، بر فرض صحت چنين گفتگويي، به اين دليل که از اصل حديث نيست، آن را از حديث حذف کرده باشد.
ـ برخي فقط ذيل حديث را:
«إنک لن تفقه کل الفقه حتي تري للقرآن وجوهاً» و نيز سؤال و جواب حماد و أيوب را، از ابن عساکر نقل کردهاند. ۱ اين در حالي که سيوطي نظراتي در تفسير وجوه دارد که با نظر حماد و أيوب متفاوت است(خواهد آمد).
ـ برخي از شيعيان از متأخرين نيز از أبودرداء چنين نقل ميکند:
لا تفقه کل الفقه حتي تري للقرآن وجوها کثيرة.۲
بدون آن که سند و متن حديث را به صورت کامل بياورند، هر چند آن را مأخوذ از عبدالرزاق صنعاني، ابن سعد و سيوطي گفتهاند.
5 . مسنداً از... صدقة ابن عبد الله... از أبو قلابة از شداد بن أوس از پيامبر صلي الله عليه و آله نقل شده است:
لا يفقه العبد کل الفقه حتي يمقت الناس في ذات الله ولا يفقه العبد کل الفقه حتي يري للقرآن وجوها کثيرة.۳
اما گفته شده که صدقة (بن عبدالله) السمين راوي در اين طريق اجماعاً ضعيف است و درست آن است که اين حديث مرفوع نيست بلکه آن از قول أبودرداء و موقوف بر او است، ۴ بدين ترتيب که از طريق از أبوقلابه از أبودرداء (در اين طريق صدقه ذکر نشده است) نقل شده است:
لن تفقهوا کل الفقه حتي تري للقرآن وجوها کثيرة ولن تفقه کل الفقه حتي تمقت الناس في ذات الله ثم تقبل علي نفسک فتکون لها أشد مقتا منک من الناس.۵
و اين همان خبري است که پيشتر از أبودرداء ذکر شد.
1.الإتقان، ج ۱، ص ۴۱۰.
2.الصحيح من سيرة النبي الأعظم صلي الله عليه و آله، ج ۲، ص ۲۶۸.
3.۱ . جامع بيان العلم وفضله، ج ۲، ص ۴۵، عمدة القاري، ج ۲، ص ۵۵ به احتمال زياد برگرفته از جامع بيان العلم وفضله؛ ميزان الحکمة، ج ۳، ص ۲۴۵۶ بدون تکرار عبارت «لا يفقه العبد کل الفقه» و بدون ذکر سند.
4.۱ . جامع بيان العلم وفضله، ج ۲، ص ۴۵؛ عمدة القاري، ج ۲، ص ۵۵، به احتمال زياد برگرفته از جامع بيان العلم وفضله.
5.۱ . جامع بيان العلم وفضله ، ج ۲، ص ۴۵.