نقد تاريخي، نقد شيخ مفيد بر حديثي است که تابعان فرقه شمطيه ^۱ درباره امامت محمد پسر امام صادق عليه السلام به آن استناد کرده‌اند. ^۲ پس از نقد حديث از نظر «واحد بودن خبر» و «معروف نبودن حديث و محدث آن» مي‌گويد :
شيخ مفيد افزون بر اينها محمد بن جعفر، پس از وفات پدرش قيام مسلحانه کرد و به امامت خود فراخواند و اميرالمؤمنين نام يافت، ^۳ در حالي که هيچ يک از طالبيان خروج کننده بدان نام ناميده نشده است. و شيعه اتفاق دارند که هر کس پس از اميرالمؤمنين (خود را) به اين نام بنامد، مرتکب کار منکر شده است. بر اين پايه، چنين شخصي چگونه شبيه رسول خدا صلي الله عليه و آله خواهد بود، جز آن که راوي حديث خطا کرده يا عمدا دروغ بسته باشد. ^۴

6 ـ 1. استناد به امور حسي

از جمله معيارهاي شيخ مفيد در نقد احاديث مورد استناد اصحاب عدد در کنار استدلال‌هاي ديگر، استناد به امور حسي است. وي در نقد حديث: «شعبان لايتم و شهر رمضان لاينقص ابداً» ^۵ ، مي‌گويد:
مضمون اين حديث نه با حساب ملي صحيح است نه ذمي و نه مسلم و نه منجم.
در موردي ديگر، وي در نقد حديثي متضمن دستور حضرت صادق عليه السلام بر تکذيب خبر فوت خود ـ که ناووسيه ^۶ بدان تمسک کرده‌اند ^۷ ـ مي‌نويسد:
و امّا خبري که به آن استناد کرده‌اند، خبر واحد است که نه موجب علم است و نه موجب عمل. و اگر هزار نفر و هزار در هزار نفر آن را روايت کنند، جايز نيست که ظاهر آن دليلي براي مخالفت با ضروريات و ارتکاب نابخردي با دفع امور مشهود قرار گيرد. ^۸
مفاد استدلال مفيد آن است که واقعه فوت امام صادق عليه السلام از امور حسي ثابت است. از اين روي، استناد ناووسيه به حديث مغاير با آن، مخالفت با حس و عيان شمرده مي‌شود.

7 ـ‌ 1. نشان دادن خطا در نقل متن حديث

يکي از ابزارهاي نقد يک خبر، عرضه روايت و نقلي متفاوت و متعارض از آن خبر است که استناد به نقل