سجده سهو به جا آورد. از نظر مفيد، اين اختلاف در حديث بهترين دليل بر بطلان آن و روشن‌ترين دليل بر وضع و جعل آن است. ^۱
نمونه جالب ديگر در اين باره، نقد مفيد بر خبر ازدواج ام‌کلثوم دختر اميرمؤمنان عليه السلام با عمر بن خطاب است. از نظر مفيد، اين حديث، داراي اختلاف در نقل است؛ گاه، روايت مي‌شود که متولي عقد حضرت امير عليه السلام بود؛ گاه، روايت مي‌شود که عباس متولي اين کار شد؛ گاه، روايت مي‌شود که عقد پس از تهديد عمر نسبت به بني‌هاشم واقع شد و گاه ديگر، روايت مي‌شود که از روي اختيار و آزادي بوده است. نيز برخي از راويان مي‌گويند عمر از وي صاحب پسري به نام زيد شد و برخي مي‌گويند که عمر پيش از آميزش با وي درگذشت. برخي مي‌گويند زيد بن عمر فرزند بر جاي گذاشت و برخي مي‌گويند وي کشته شد و فرزندي نداشت و برخي از راويان مي‌گويند زيد و مادرش کشته شدند. و برخي مي‌گويند مادر وي پس از وي زنده بود. از نظر برخي راويان مهر ام‌کلثوم چهل هزار درهم و از نظر برخي چهار هزار درهم و از نظر برخي ديگر پانصد درهم بوده است. مفيد پس از ذکر اين نقل‌هاي مختلف تصريح مي‌کند که پديد آمدن اين همه اختلاف، حديث را از اعتبار ساقط مي‌کند. ^۲ مفيد در ادامه بحث خود دو وجه در تحليل اين رخداد، در صورت ثبوت، و دليل وقوع آن با استفاده از آيات و روايات و مباني پذيرفته شده شيعه مطرح کرده است. ^۳

3 ـ 4. دستاويز مخالف نشدن حديث

يکي از قراين عدم صدور حديث، استناد نکردن افراد يا گروه‌هاي ذي نفعِ مخالفِ گوينده آن به حديث، با وجود اراده کافي براي نقل و استناد است. اين يک شيوه عرفي و عقلايي است که افرادي که با هم منازعه دارند، به سخنان طرف مقابل عليه خود وي و به نفع خود استناد مي‌کنند. شيخ مفيد در نقد شعري با مضمون اظهار پشيماني اميرالمؤمنين عليه السلام از قضيه حکميت ـ که ابراهيم نظام به آن حضرت نسبت داده‌ـ ^۴ ابتدا به نقد تاريخي آن پرداخته و مي‌گويد:
اين شعر بي‌شبهه قابل انتساب به آن حضرت نيست. زيرا بالضروره مي‌دانيم که آن حضرت اعتقاد خود بر مصيب بودنش در امر تحکيم را آشکار مي‌کرد و به گمراه شمردن کساني که حضرت را تخطئه مي‌کردند، تصريح مي‌نمود و بر اين پايه با خوارج نبرد کرد و گردن چهار هزار نفر را زد... ^۵
مقصود شيخ مفيد، آن است که در صورت صحت شعر ياد شده و پشيماني حضرت از قضيه حکميت، نبرد با خوارج ـ که به بهانه اقدام حضرت به پذيرش حکميت و عدم پشيماني از آن با آن حضرت جنگيدند ـ معنا ندارد. شيخ مفيد در دنباله نقد خود مي‌گويد اگر شعر ياد شده از حضرت امير مومنان صادر شده بود، بهترين دستاويز براي دشمنان و مخالفان حضرت اعم از خوارج و بني اميه و عثمانيه بود که در نقد آن حضرت مي‌توانستند بدان توسل جويند؛ کاري که صورت نگرفته و نشانه نادرستي انتساب شعر به حضرت است. ^۶

سخن آخر

در پايان، يادآور مي‌شود نقدهاي شيخ مفيد بر احاديث، در مواردي نيازمند آسيب‌شناسي است. نگارنده در پژوهشي که در آغاز نوشتار از آن ياد شد، به اين بحث نيز پرداخته است که به دليل اختصار نوشتار حاضر از آوردن آن خودداري شد. باري روش‌هاي اعتبار‌سنجي و نقد حديث شيخ مفيد، نه تنها از نظر مطالعات تاريخ حديث و کلام شيعه اهميتي شايان دارد که با اندکي بازنگري و بازسازي از ارزش کاربردي امروزين نيز برخوردار است.