چه عامل يا عواملي باعث گرديد، تا اين که خطبههاي جمعه حضرت در منابع ثبت نگردد؟ و يا اين که پس از ثبت، دچار فراموشي شده و به مرور زمان دستخوش تحريف بشوند؟!
اکنون به عوامل کمي خطبهها و همچنين به نقش گروههايي که باعث عدم ثبت خطبهها و يا باعث از بين رفتن خطبهها گرديدهاند، اشاره مينماييم:
الف. تقطيع روايات توسط راويان احاديث
در طول تاريخ، دوستداران اهل بيت عليه السلام، از سر دوستي و محبت به اين خاندان، اقدام به جمعآوري و نشر روايات اين بزرگواران کردهاند، ولي متأسفانه در اين نقلها و نوشتنها، اقداماتي را انجام دادهاند که به صورت ناخواسته منجر به از بين رفتن اصل خطبه و يا ناقص بودن آن، گرديده است.
بدين معنا که هم راويان و هم نويسندگان خطبهها، با نقل و نوشتن قسمتي از خطبهها باعث گرديدهاند تا پس از سپري شدن روزگاري، اصل خطبه تحت الشعاع واقع بشود. ۱
به عنوان نمونه، ابتداي بعضي از خطبهها، با عباراتي چون: «بعد الحمد و الثناء، قام خطيباً و ...»، شروع شده و همين طور در متن خطبهها نيز شاهد آن هستيم که، راويان خطبه، تنها به گزيدهاي از خطبه اشاره کردهاند.
همچنين، بخشي از خطبهها به صورت ناقص نقل گرديدهاند؛ نواقصي که يا در اول خطبهها نمود ميکند و يا در آخر خطبهها. نتيجه اين که، وجود اين قبيل خطبهها، بيانگر اين واقعيت است که، در مواردي از نقل و استنساخ خطبهها، اشتباهاتي چه به صورت عمد و چه به صورت سهو از ناحيه راويان، اتفاق افتاده که همين امر هم، باعث گرديده تا به مرور زمان عنوان جمعه بودن از خطبهها برداشته شود.
البته عملکرد راويان اين قبيل از خطبهها را ميتوان چنين توجيه کرد، اول: اين که آنها تنها به نقل بخشي از خطبه، که به نظرشان مهم به ميآمده است، اکتفا و از قسمتهاي ديگر صرف نطر نمودهاند. دوم: در مواردي که خود راويان، دچار مشکلي ميگشتهاند، به جهت توجيه عملکرد خويش، به سخن حضرت استناد نمودهاند. در واقع سخن خويش را، مستند به کلام امام عليه السلام، ساختهاند. ۲
ب. اقامه نماز جمعه توسط فرد ديگر
از جمله عامل ديگري که باعث گرديده تا اکنون، شاهد تعداد اندکي از خطبههاي جمعه امام علي عليه السلام باشيم، اين است که، در دوران زمامداري آن حضرت، افراد ديگري در نماز جمعه حاضر شده و خطبههاي جمعه را ايراد نمودهاند.
1.براي نمونه در روايتي چنين آمده: «قال: وخطب أمير المؤمنين عليه السلام يوم الفطر فقال: الحمد لله الذي خلق السماوات والأرض ـ إلي أن قال ـ وأطيعوا الله فيما فرض عليكم وأمركم به ، من إقام الصلاة ، وإيتاء الزكاة، وحج البيت ، وصوم شهر رمضان، والأمر بالمعروف، والنهي عن المنكر» (وسائل الشيعة، باب وجوب عبادات خمس، روايت ۱۹). چنان که ملاحظه ميشود، راوي اين روايت، به دنبال بيان وجوب عبادات خمس بوده نه بيان خطبه علي عليه السلام .
2.براي مطالعه بيشتر، ر.ک : کتابهاي حديثي از جمله بحار الأنوار؛ وسائل الشيعة؛ مستدرک وسائل الشيعة؛ ابواب صلاةالجمعة و العيدين ومستحبات آنها.