عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث و رئیس انجمن حدیث حوزه علمیه با بیان اینکه استفاده از روایات برای پیشگیری از بیماری بسیار دارای کاربرد و هزینههای درمانی کشور را به میزان زیادی کاهش خواهد داد گفت: تکیه بر روی منابع غیرمعتبر روایی، مهمترین مشکل معتقدان به طب اسلامی است.
به گزارش خبرگزاری بینالمللی قرآن(ایکنا) یکی از موضوعات مهم مطرح در ماههای اخیر در محافل مشترک حوزه و مسئولان علوم پزشکی کشور، بحث طب اسلامی و نقش آن در درمان بیماری است؛ برخی مسئولان علوم پزشکی کشور، معتقدند برخی افراد با برچسب طب اسلامی بدون اینکه آشنایی و توانایی لازم برای درمان بیماریها را داشته باشند از آن استفاده کرده و این مسئله آسیبآفرین است و خساراتی نیز به بار آورده است و از طرف دیگر نیز برخی از مسئولان حوزه بر کارآمدی طب اسلامی در بهداشت و پیشگیری و نهایتا در درمان برخی بیماریهای جزیی تاکید دارند از این رو پرداختن به این مسئله برای روشن شدن بیشتر اذهان مخاطبان خالی از لطف نیست.
حجتالاسلام و المسلمین عبدالهادی مسعودی، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث و رئیس انجمن حدیث حوزه علمیه در این نشست با بیان اینکه ما حدیث را مرکب از سند و محتوا میدانیم عنوان کرد:
«براین اساس احادیثی که بدون سند هستند معتبر نیستند مگر با طی کردن مراحل چندگاه که از سوی حدیثشناس بررسی میشود.»
««الان، جهتگیری کار تحقیقی طب اسلامی اشتباه است و به جای اینکه روی خواص گیاهان و مواد غدایی متمرکز شود روی معالجه و درمان رفته و جوابهای نادرستی هم میگیریم؛ این راهی است که غرب رفته و به اشتباهات خود هم پی برده است زیرا پیشگیری بسیار بهتر از درمان است زیرا گاهی شیوه های درمانی حتی در طب سنتی منجر به از دست رفتن سلامتی عمومی یا از کارافتادگی عضوی از بدن شود..»»
وی با بیان اینکه ما در سند، محتاج رجال و در متن نیازمند فقهالحدیث هستیم بیان کرد: متاسفانه در هر دو قسمت ضعفهایی را مشاهده میکنیم و تنها این مسئله در میان دانشگاهیانی که طب سنتی خواندهاند نیست بلکه در میان روحانیون فعال در این عرصه نیز این مشکلات وجود دارد و در بحث رجال و محتوا با ضعف روبرو هستند.
مسعودیخمینی با بیان اینکه علم طب، کاربردی است در این صورت اگر چیزی به درد طب خورد مفید است اظهار کرد: در طب جدید شناخت بیماری، تشخیص درمان و راه درمان و جلوگیری از بروز آن محور کار است و این رشته با دانشهای متعددی مانند فیزیک هستهای، علوم انسانی و مهندسی و ... مرتبط است.
رئیس انجمن حدیث حوزه با بیان اینکه آیات صریح در مورد بحث طب اندکند و گاه با استنباطات دور و درازی همراه اند اظهار کرد: طب اسلامی بیشتر مبتنی بر روایات و اندکی آیات شریف قرآن است، از این رو باید بیشتر روایات را بررسی کنیم.
مسعودی تصریح کرد: اولین چیز در این عرصه، تبارشناسی روایت است که روایت از کجا آمده است؛ اینکه صرفا کسی بگوید من این روایت را در فلان کتاب دیده ام ملاک نیست .
وی افزود: تشخیص معنای روایت بعد از اعتبارسنجی و بررسی اسناد و نیز تصحیح متن آن است. ما معتقدیم این مراحل باید در روایات انجام و بعد از آن وارد تجربه شویم.
این استاد و محقق حوزه علمیه با بیان اینکه موسسه دارالحدیث اولین موسسهای است که احادیث طبی را به صورت دقیق گردآوری و دسته بندی و ترجمه کرده است عنوان کرد: براساس اندیشه مولف این کتاب حضرت آیت الله ری شهری، این روایات را باید به آزمایشگاه سپرد وآنها را مورد آزمایش قرار داد.
مسعودیخمینی با بیان اینکه دو راه برای این آزمایش وجود دارد، آنها را پر هزینه هر چند لازم و ضرور دانست.
وی افزود: دو دسته منابع و کتاب برای روایات طبی داریم: منابع خاص روایات طبی مانند طب الایمه نوشته ابنی بسطام و رساله ذهبیه و طب النبی مستغفری ؛ و منابع مشتمل و در بردارنده احادیث طبی مانند : محاسن برقی در قرن سه، کافی کلینی در قرن سه و چهار، کتاب من لایحضره الفقیه اثر شیخ صدوق در قرن ۴ و مکارم الاخلاق طبرسی در قرن ششم . بیشترینه روایات اصلی در همین دو دسته منابع و مجموعههاست؛ و جالب توجه اینکه اعتبار منابع مشتمل و دربردارنده که اختصاص به طب ندارند و موضوعات گوناگونی را در خود جای داده اند، بیشتر از منابع خاص است. منابع خاص یا بی سند هستند و یا دارای سند ضعیفند.
افزون بر این، این منابع خاص چندان بزرگ نیستند و سخن از هزاران حدیث معتبر طبی گزاف است. مثلا کل رساله ذهبیه، حدود ۲۵ صفحه است یا طب النبی مستغفری از این هم کمتر است و کتابی است که یک عالم اهل سنت که پزشک نبوده برخی روایات مرتبط با طب را جمعآوری کرده و بدون سند آورده است و اگر روایاتش را بررسی کنیم میبینیم مطالب عمومی و کلی در مورد بهداشت را بیان کرده است و کمتر مطلبی جزیی در طب دارد.
رئیس انجمن حدیث حوزه ادامه داد: طبالائمه جزوه نیست وبه شکل کتاب و کمی بزرگتر و حدود ۱۴۰ صفحه است ولی اکثر آن «عوذه» و آداب است . عوذه یعنی حرزهای گفتاری و نوشتاری برای حفظ کودکان و افراد دیگر ؛ و در انتها فقط مقداری در مورد خاصیت گیاهان و برخی داروها مطالبی را بیان کرده است. البته این کتاب ، سندی دارد و روایات آن نیز سندهایی دارند ولی ضعیفاند ضمن اینکه مطلب چندانی در ارتباط با درمان هم ندارد و کمتر از نصف این کتاب، روایات طبی است .
البته در کتب مشتمل بر احادیث طبی، وضع خوب است؛ محاسن و کافی که معتبرترین آنها هستند، به ترتیب حدود هزار و ۵۰۰ روایت در این عرصه دارند البته این به معنای این نیست که ما در مجموع هزار و ۵۰۰ روایت داریم؛ زیرا کافی بسیاری از روایات را از محاسن نقل کرده است.
مسعودی عنوان کرد: ما بیشتر باید به روایات محاسن و کافی اعتماد و اعتنا کنیم و این دو اکثرا خواص خوراکیها را بیان کردهاند و بسیار کمتر درمان و شیوه های معالجه را مطرح نموده اند. ما به جای اینکه یکسره احادیث طبی را رد و یا قبول کنیم باید تفکیک میان روایات قائل شویم. البته اعتبار دسته دوم روایات در نزد ما بیشتر است بنابراین جهتگیری کار ما هم باید به سمت این روایات باشد.
وی با دستهبندی روایات مبنی بر بهداشت، هشدار و پیشگیری، خواص خوراکی و نوشیدنی ها، اخلاق و آداب و درمانگری ادامه داد: در منابع معتبر ، بیشتر خواص خوارکی ها و نوشیدنی ها و نیز بهداشت و هشدار آمده و کمتر به درمان گری پرداخته شده است. درمان گری بیشتر در منابع نامعتبر آمده است و اخلاق و آداب هم در هر دو به چشم می خورد؛ البته این مطلب را به صورت فراوانی نسبی می گوییم.
وی با بیان اینکه مشکل اصلی ما در طب اسلامی این است که جهتگیری کار به سوی کتاب های بی سند یا کم اعتبار رفته است تاکید کرد: البته طب جدید هم بر پیشگیری تمرکز زیادی دارد و روایات معتبر نیز بر این مسئله متمرکز است و اگر به این سمت رفته بودیم میلیاردها تومان هزینه برای دارو و درمان در کشور صرفه جویی میشد.
قائم مقام دانشگاه قرآن و حدیث عنوان کرد: الان، جهتگیری کار تحقیقی طب اسلامی اشتباه است و به جای اینکه روی خواص گیاهان و مواد غدایی متمرکز شود روی معالجه و درمان رفته و جوابهای نادرستی هم میگیریم؛ این راهی است که غرب رفته و به اشتباهات خود هم پی برده است زیرا پیشگیری بسیار بهتر از درمان است زیرا گاهی شیوه های درمانی حتی در طب سنتی منجر به از دست رفتن سلامتی عمومی یا از کارافتادگی عضوی از بدن شود.
مسعودیخمینی به نمونههایی از روایات پیشگیری پرداخت و اظهار کرد: از امام صادق(ع) نقل شده است که خوردن پس از سیرشدن، موجب برص خواهد شد؛ این روایت قابل قبول و با عقل هم هماهنگ است.
وی با بیان اینکه برخی روایات در مورد آداب خوردن و نوشیدن است، بیان کرد: مدتی بود در کشور ما نشستن چهارزانو رواج داشت ولی چهارزانو نشستن بر سر سفره خوب نیست و در روایات نیز به این مسئله اشاره شده است زیرا چهارزانو نشستن سبب بیشتر خوردن است. همچنین در روایات هست که اگر در سفره چندگونه غذا بود چند «بسم الله» بگویید که یکی از اهداف این است که انسان خدا را بیشتر سپاسگزاری کند و در خوردن همه غذاها تامل داشته باشد.
این استاد و محقق حوزه علمیه عنوان کرد: شیر خوردن یکی از موارد مورد سفارش در روایات است که تجربه نیز آن را ثابت کرده است زیرا یک طفل، با خوردن شیر رشد زیادی میکند.
مسعودی با بیان اینکه برخی که هم اکنون وارد طب اسلامی شدهاند برخی موارد را رعایت نمیکنند از جمله اینکه به متن و نسخه اصلی روایت توجه نمی کنند، افزود برای نمونه در یک نسخه از روایت چنین آمده است:
الكافي عن أيّوب بن نوح: حَدَّثَني مَن حَضَرَ مَعَ أبِي الحَسَنِ الأَوَّلِ عليه السلام المائِدَةَ فَدَعا بِالباذَروجِ و قالَ: إنّي احِبُّ أن أستَفتِحَ بِهِ الطَّعامَ؛ فَإِنَّهُ يَفتَحُ السُّدَدَ، و يُشَهِّي الطَّعامَ، و يَذهَبُ بِالسَّبَلِ... .[۱]
ايّوب بن نوح: يكى از كسانى كه با امام كاظم عليه السلام بر سر سفرهاى حضور يافته بود، برايم نقل كرد كه امام عليه السلام، بادروج (ریحان کوهی یا بنفش) خواست و فرمود: «من دوست دارم غذا را با آن آغاز كنم؛ زيرا انسدادها را مىگشايد، اشتهاآور است وسَبَل را از ميان مىبرد.
بر پایه این متن و بر اساس تفسیر جوهرى لغت دان بزرگ قرن چهارم هجری در كتاب لغت کهنالصحاح[۲]،«سَبَل» گونه ای بيمارى چشمى است که رگهاى قرمز به صورت تارهاى عنكبوت درمىآيند.
مشکل این است که در کتاب مکارم الاخلاق همین روایت آمده و به جاى«السَبَل»، واژه «السِّل» آمده است.[۳]علّامه مجلسى این نسخه را نیز آورده و آن را توجيه كرده است.[۴]
حال اگر به شخصی بگوییم امام ع فرموده شما چون بیماری چشم داری «باذروج= ریحان کوهی» بخور تا بیماری چشم شما برطرف شود و فرد آن را خورد و درمان نشد یا به شخصی که بیماری سل دارد این توصیه را کردیم و یکی از این دو معالجه نشد؛ به دین بدبین میشود . پس ابتدا باید احراز نسخه کنیم که در فلان روایت «سل» درست است یا «سبل» که برای این کار باید نسخه ها و منابع متعدد و نیز خانواده حدیث مورد بررسی دقیق قرار گیرد.
مسعودی با اشاره به روایات متعدد در مورد خوردن تخم مرغ تصریح کرد: در برخی روایات آمده که اگر کسی بچهدار نمیشود زیاد تخم مرغ بخورد ولی برخی روایات گفته در کنار آن باید پیاز هم بخورید و استغفار هم بکنید و برخی روایات گوشت را هم اضافه کردهاند . یعنی صرف تخم مرغ خوردن عامل درمان نیست و باید حتما پیاز و گوشت هم باشد که این سؤال مطرح میشود که چه حجمی از هر کدام باید ترکیب شود و البته برخی روایات روغن زیتون را هم اضافه کرده است بنابراین مقدار زیادی از روایات را باید در یک موضوع خاص ببینیم.
وی اظهار کرد: روایات طبی بر فرض اینکه نسخه آن صحیح، و فهم درستی هم از آن داشته باشیم ممکن است راجع به تمدن و دوره صدور روایت باشد مثلا در قدیم میگفتند اگر ماهی بخورید لاغر میشوید پس مراقب باشید، زیرا لاغری به خاطر نوع کارهای بدنی آن زمان مانند کشاورزی و دامپروری مفید نبوده است ولی امروز روند برعکس شده است.
مسعودی عنوان کرد: در مدینه سفارش شده که قبل از غذا و بعد از آن نمک بخورید ولی امام رضا(ع) وقتی به مرو آمدند سرکه میخوردند؛ برخی گفتهاند در مکه و مدینه که گرمسیر بوده تعریق زیاد است و نمک برای آن مفید است ولی در مرو نمک لازم نیست؛ بنابراین همان گونه که شیخ صدوق گفته است، برخی روایات ناظر به برخی اشخاص و مناطق جغرافیایی است.
این محقق و استاد حوزه با بیان اینکه شکل خوردن خوراکی و دارو نیز در درمان و پیشگیری موثر است عنوان کرد: در روایات نیز در مورد خوردن گوشت در قالب آبگوشت و یا کباب نیز مطالبی بیان شده که در فرد موثر است ضمن اینکه برخی روایات نیز دروغین و جعلی است که باید مراقب آنها هم باشیم.
[۱]. الكافي، ج ۶، ص ۳۶۴، ح ۳، بحار الأنوار، ج ۶۶، ص ۲۱۵، ح ۱۴.
[۲]. الصحاح : ج ۵، ص ۱۷۲۴.
[۳]. مكارم الأخلاق، ج ۱، ص ۳۸۹، ح ۱۳۱۲.
[۴]. بحار الأنوار: ج ۶۶ ص ۲۱۶.