اخلاق پژوهش از دیدگاه قرآن و حدیث، موضوع گفتگوی آیت الله محمدی ری¬شهری با طلاب جوان: اخلاق پژوهشی، مسئله¬ای مهم بخصوص برای جوانانی است که در آغاز راه پژوهش¬اند. 
ایشان با طرح اهمیت «اخلاق پژوهش»، به ضرورت پرداختن به ویژگیهای پژوهشگر از دیدگاه قرآن و روایات تأکید کردند و گفتند: با عنوان «اخلاق پژوهش از دیدگاه قرآن و حدیث» میتوان رسالۀ مستقلی نوشت.
به گزارش راوی، به مناسبت هفتۀ پژوهش، 100 نفر از طلاب ممتاز و علاقهمند به پژوهش، به همت ادارۀ امور پژوهشی حوزۀ علمیه، با هدف جهت دهی پژوهشی و هدایت و حمایت از طلاب جوان، ضمن بازدید از بخشهای مختلف مؤسسۀ علمی ـ فرهنگی دار الحدیث با آیت الله محمدی ریشهری و حجت الاسلام و المسلمین مسعودی معاون پژوهشی دانشکدۀ علوم حدیث، دیدار کردند. در آغاز این دیدار، حجت الاسلام و المسلمین مسعودی گزارشی از فعالیتهای پژوهشکدۀ علوم و معارف حدیث و دانشکدۀ علوم حدیث ارائه کرد. در ادامه حجت الاسلام و المسلمین سید علیرضا فاخری مسئول ادارۀ استانداردسازی معاونت پژوهش حوزۀ علمیۀ قم به برخی از فعالیتهای انجام شده در این معاونت اشاره کرد. سپس آیت الله ریشهری به تبیین ویژگیهای پژوهشگر از دیدگاه قرآن و حدیث پرداخت.
حجت الاسلام و المسلمین فاخری پیش از سخنان آیت الله ریشهری گفت:
از آیت الله ري‌شهري تشکر میکنیم كه ـ با توجه به کمی وقتشان ـ فرصت دادند خدمتشان برسیم. اميدواريم در فرصت‌هاي آتي بتوانيم بيشتر از ايشان استفاده كنيم. جمع حاضر بخشي از ممتازان طلاب حوزۀ علمیۀ قم و شركتكنندگان در جشنوارۀ علامۀ حلي هستند كه خدمتتان رسیدهاند. گزارش کوتاهی از فضاي معاونت پژوهشي حوزه‌هاي علميه به اطلاعتان میرسانم و سپس از محضرتان استفاده مي‌كنيم.
مأموریت اصلی معاونت پژوهش، ساماندهي امر پژوهش در حوزه‌هاي علميه است. براي تحقق این هدف، ساختاري طراحي شده که در شوراي عالي هم به تصويب رسيده است. در اين ساختار، سه مديريت كلان وجود دارد:
یک. مديريت مطالعات پژوهشي. این مدیریت شامل چهار اداره است: 1. ادارۀ استانداردسازي پژوهش، كه به استاندارد كردن نظام پژوهشي حوزه‌هاي علميه پرداخته، مؤلفه‌هاي پژوهشي را استاندارد مي‌كند. 2. ادارۀ نيازسنجي پژوهش، که براي پژوهش‌هاي حوزه‌هاي علميه اولويتسنجي میكند و در واقع به پژوهش‌هاي اساسي و مورد نياز جامعه میپردازد. 3. ادارۀ توسعۀ امور، كه سياست‌گذاري براي توسعۀ علوم در مناطق مختلف اسلامي را برعهده دارد. 4. ادارۀ سياست‌گذاري علم.
دو. مدیریت امور پژوهشی. این مدیریت نیز متشكل از چهار اداره است: 1. ادارۀ محصولات پژوهشي، كه شامل واحدهاي مختلف نشريات، كتاب سال و امور پژوهشگران است. 2. ادارۀ امور پژوهشگران، که به شناسايي پژوهشگران در حوزه مي‌پردازد و با هدف ارتقای كيفيت پژوهش و حمايت از پژوهشگران در حوزه‌هاي علميه فعالیت میکند. 3. ادارۀ امور مراكز پژوهشي، که با هدف ساماندهي مراكز پژوهشي و ايجاد وحدت رويّه در مراكز و هماهنگي براي رسيدن به اهداف كلان پژوهشي در حوزه‌هاي علميه فعالیت دارد. 4. ادارۀ امور پژوهشي طلاب يا مدارس، كه جمع حاضر از طرف اين اداره خدمت شما رسيدهاند. این اداره، واحدي به نام واحد ترويج پژوهش دارد كه در آن، بخشي به نام «نگاه نو» با هدف حمايت و هدایت استعدادهاي پژوهشي طلاب طراحی شده است.
ان شاء الله این جلسه مقدمه‌اي براي استفاده‌هاي بعدي از محضر جنابعالي و بزرگان ديگر حوزه باشد. حضرتعالي ساليان سال به صورت فردي و همچنين سازمانی، امر پژوهش را در حوزه‌هاي علميه، بخصوص در بخش حديث، ساماندهي كردهاید. ان شاء الله از نكات بِكر و تجربيات شما که در طول ساليان به دست آوردهاید، در همين مدت محدود بهره خواهيم برد.
سپس آیت الله ریشهری بدین شرح به بیان ویژگیهای پژوهشگر از دیدگاه قرآن و حدیث پرداخت:
خدمت عزيزان حاضر كه به اين مركز نور و هدايت معارف اهلبيت علیهم السلام تشريف آوردند، خير مقدم عرض مي‌كنم. ان شاء الله این برنامه مقدمه‌اي براي ارتباط بيشتر شما عزيزان با اين مؤسسه باشد.
دار الحدیث از سال 1366 با كمك ساليانۀ 250 هزار تومان از طرف حضرت امام ـ رضوان الله تعالي عليه ـ در زيرزمين خانۀ ما آغاز به کار کرد. اکنون به بركت نورانيّت اهلبيت علیهم السلام به اين مرحله رسیدهایم كه ملاحظه مي‌فرماييد. اگر آن زمان كسي به من مي‌گفت: در خواب مي‌بيني پنجاه سال ديگر این مؤسسه به این مرحله میرسد؟ باور نمي‌كردم؛ ليكن خداوند اين لطف را فرمود. پس از حضرت امام، مقام معظم رهبري ـ حفظه الله ـ به اين مؤسسه عنايت دارند. با پيام ايشان مؤسسه در سال 1374 به صورت رسمی افتتاح شد و با لطف الهی و عنایات ایشان به اين نقطه رسيدهايم.
پيشنهاد شده دربارۀ «اخلاق پژوهشي» مطالبی را طرح کنم. این مسئله، مسئلۀ بسيار مهمي است. اخلاق پژوهش بخصوص براي شما جوان‌ها كه در آغاز اين راه هستيد، اهمیت فراوان دارد. اميدوارم خداوند به شما توفيق بدهد و تكتك شما را در آينده چراغ‌هايي در زمينۀ معارف نوراني قرآن و اهل بيت و معارف اسلام در نقاط مختلف كشور و جهان قرار دهد.
ویژگیهای پژوهشگر از دیدگاه قرآن و حدیث
براي پژوهشگر از دیدگاه قرآن و روايات اسلامي چه ويژگي‌هايي ضروري است؟ پرسش بسيار مهم و قابل تأملی است؛ مخصوصاً براي كساني كه در آغاز كار هستند. به نظر من در زمينۀ اخلاق پژوهش از دیدگاه قرآن و حدیث میتوان رسالۀ مستقلی نوشت. در اين فرصت كوتاه، هفت ویژگی پژوهشگر را از نگاه قرآن و حدیث خدمتتان عرض میكنم.
1. اخلاص
نخستین ويژگي مورد نیاز براي پژوهشگر اسلامي ـ حوزوي، اخلاص است. براي خدا كار كردن، براي خدا قلم به دست گرفتن، براي خدا قلم زدن، خيلي مهم است. اين كه عرض مي‌كنم اخلاص، نه اين كه فقط به بُعد معنوي اين مسئله عنايت دارم، هر چند اين هم يك اصل بسيار اساسي است كه كار انسان فقط براي ديگران فايده نداشته باشد، بلكه براي خودش هم فايده داشته باشد. در روايتی آمده است كه خداوند اين دين را به انسان‌هايي كه خودشان از كار خودشان بهره ندارند، تأیید میکند. ديگران از علم و سخن آنها استفاده مي‌كنند، ولي خودشان بهره‌اي ندارند. اگر اخلاص نباشد نتيجه همين است. در این صورت پژوهش، كار، سخنراني و نوشته فايده دارد، ولي براي ديگران. براي خود انسان جز زحمت هیچ اثر دیگری ندارد.
افزون بر اين، در متن پژوهش نیز تأثیر دارد، این سخن، یک ادعای محض نیست، تنها روایت هم نیست، بلکه درایت و تجربه نیز مؤید آن است که خداوند ذهن پژوهشگر با اخلاص را به آن چيزي هدايت مي‌كند كه حق است؛ به آن چيزي كه مفيد و نياز است؛ به نكات جديدی در پژوهش. به اين روايت از امير المؤمنين علیه السلام عنايت بفرماييد: «عِندَ تَحَقُّقِ الإِخلاصِ تَستَنيرُ البَصائِرُ»؛[1] با تحقق اخلاص ديده‌هاي بصيرت، نوراني مي‌شوند؛ چشم جان انسان باز مي‌شود و بهتر مي‌تواند حقايق را درك كند و بنويسد.
2. به کارگیری همۀ توان فکری
نكتۀ دوم به كارگيري همۀ توان فكري و پژوهشي است. انسان هر كاري كه مي‌خواهد بكند و هر تحقيقي كه مي‌خواهد به دست گيرد، باید با تمام توان به ميدان بيايد. هر قدر كه مي‌تواند روي آن موضوع تلاش كند و فكر خود را به كار گيرد. اگر اين دو در كنار هم قرار گرفت حتماً خدا عنايت میکند. آيه‌اي كه در آغاز خواندم اشارت و بشارت به این حقیقت است: )وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا(.[2] جهاد يعني استفراغ الوسع و به كار گيري همۀ توان. آیه میفرماید: آنهایی که با همۀ توان و با اخلاص به ميدان میآيند، راههایمان را به آنها نشان میدهیم. با چند تأكيد آن را بیان میفرماید. اين هدايت ايصالي است و حتماً به حق مي‌رساند، در همۀ زمينه‌ها از جمله در زمينۀ پژوهش.
در روایت دیگری آمده است: «مَن أَكثَرَ الفِكرَ فِيما تَعَلَّمَ أَتقَنَ عِلمَهُ و فَهِمَ ما لَم يَکُن يَفْهَمُ»؛[3] هر كس با تمام توان به ميدان بيايد و در دانستههایش خوب بیندیشد، هم آنچه را كه مي‌داند محكم مي‌كند و هم چيزهايي را مي‌فهمد كه نمي‌فهميد. خدا چيزهايي را به او میآموزد كه قبلاً نمي‌دانست.
3. جامعنگری در پژوهش
پژوهشگر در زمينه‌اي كه مي‌خواهد پژوهش كند، باید همۀ آنچه را نياز به مطالعه دارد، ببيند. به ديدن نظریات يكي دو نفر اکتفا نکند. اينجا هم امام علی علیه السلام رهنمودي دارد: «مَنِ استَقبَلَ وُجوهَ الآراءِ عَرَفَ مَواقِعَ الخَطاءِ»؛[4] كسي كه همۀ آرا را در يك مسئله ملاحظه كند، مي‌فهمد كه چه كسي درست و چه كسي نادرست گفته است. در این صورت اين پژوهش، پژوهش جامعي مي‌شود.
در اين زمينه مي‌توانيم از اين روايت نوراني رسول اكرم صلی الله علیه و آله هم بهره ببریم: «إِنَّ دِينَ اللهِ لَن يَنصُرَهُ إلَّا مَن حاطَهُ مِن جَميعِ جَوانِبِهِ»؛[5] در پژوهش‌هاي ديني اگر انسان بخواهد به ياري دين بيايد، تا با پژوهش‌هاي ديني خودش احاطۀ به آن موضوع پيدا نكند، نمي‌تواند يار و ياور دين و كمكحال دين و همهسونگر و جامعنگر باشد؛ باید همۀ ابعاد يك مسئله را ملاحظه كند و بعد وارد اظهار نظر شود.
4. تجربۀ پژوهشی
انسان برای پژوهش در یک مسئله بايد تجربه داشته باشد؛ يعني همان آغاز كه قلم به دست گرفت، محقق نمیشود. چنین انتظاری هم از او نیست. بايد در سال‌هاي اول ـ مخصوصاً شما كه در آغاز كار هستيد ـ اين مراحل را طي كنيد. بازديد از مؤسسه‌ها و استفاده از تجربۀ محققان در زمينه‌هاي مختلف مخصوصاً در زمينۀ معارف قرآن و حديث را مغتنم بشمارید.
در اين جا حاشيه‌ای عرض كنم. در نشست علمي دفتر تبليغات هم گفتم. متأسفانه با همۀ غربتي كه قرآن و حديث در حوزه دارد، هیچ کس هنگام تشریففرمایی مقام معظم رهبري در سفر اخیر به قم، مطرح نكرد كه قرآن و حدیث هم غريباند. مسائل ديگر گفته شد که ما با آنها مخالف نيستم، ولی تأکید روی این مسأله جایش خالی بود.
به هر حال اولين نياز جامعۀ ما قرآن است. اولين نياز ما معارف اهلبيت علیهم السلام است. حوزه بايد بيش از اينها به آن بپردازد. شما عزيزان در اوّل کارتان به این منظور با خدا عهد ببنديد. در اين زمينه نياز پژوهشي، فراوان است. نه تنها كشور ما بلكه جهان؛ نه تنها براي يك قشر بلكه براي همۀ اقشار نیاز وجود دارد. قرآن در همۀ زمينه‌ها حرف برای گفتن دارد. طبق نقلی در توصیف قرآن، امير المؤمنين علیه السلام ميفرمايد: «لم یَدَع لقائلٍ مقالاً»؛[6] یعنی قرآن براي هيچ صاحب سخني جاي سخن گفتن نگذاشته است. خيلي حرف عجيبي است. هر چه گفتنی بوده، هر چه مورد نياز جامعه بوده، هر مطلب قابل فكر كردن و مورد نياز فرد و جامعه بوده، همه را مي‌شود از قرآن درآورد، البته در كنار مفسّران حقيقي‌اش كه همان اهلبيت علیهم السلام هستند. نه قرآن را مي‌شود از حديث جدا كرد و نه حديث را از قرآن.
يك وقت گروهی از دانشجويان دانشكدۀ علوم حديث خدمت مقام معظم رهبري رسیده بودند. آن جا عرض كردم: دار الحديث، دار القرآن هم هست؛ همچنان که دار القرآن هم دار الحديث است. اينها از هم قابل تفكيك نيستند. معنای «لن يفترقا» همين است.
به هر حال تجربهآموزي نكتۀ بسيار مهمی است. باز به نکتهای دیگر از امير المؤمنين علیه السلام توجه کنید: «فِي التَّجارِبِ عِلمٌ مُستَأنَفٌ»؛[7] تجربه، علم جديد براي انسان ايجاد مي‌كند. انسان هر چه خودش مطالعه دارد به جاي خودش. استفاده از تجربۀ ديگران هم بسیار مهم است. کسانی که در مراکز پژوهشی سابقۀ کار دارند، به تجربه‌هاي بسيار مفيدي دست یافتهاند که شما در آغاز راه مي‌توانيد از این تجربهها استفاده كنيد.
5. تقوای پژوهشی
پژوهشگر باید تقواي پژوهشي داشته باشد. تقواي پژوهشي چيست؟ عبارت از نكاتي است كه پژوهشگر بايد هنگام پژوهش و اظهار نظر رعايت نماید. تا پایان عمر بابركتتان تقواي پژوهشي را از ياد نبرید.
از امير المؤمنين علیه السلام نقل شده: «لَا تُخبِرْ بِما لَم تُحِطْ بِهِ عِلماً»[8]؛ اگر احاطۀ علمي به چيزي پيدا نكردي اظهار نظر نكن.
يك وقت در قم و در منزل آقای فاکر ناهار خدمت شهيد مطهري بوديم. يكي از بزرگان علما كتابي نوشته بود. آقاي مطهري به ايشان اشكال داشت که چرا در مقدمۀ كتاب آورده که در بارۀ این موضوع به نظریۀ قطعی نرسیدهام. اگر نظرت مشخص نیست چرا کتاب نوشتی؟
جهت ديگر كه در روایتی بدان اشاره شده، اين است كه «العالِمُ مَن عَرَفَ قَدرَهُ، وَ كَفَی بِالمَرءِ جَهلاً أَنْ لا يَعرِفَ قَدْرَهُ»[9]؛ پژوهشگر، کسی است که اندازۀ علمي خودش را لحاظ كند و پايش را از گليمش درازتر نكند اين هم نکتهای دیگر در تقواي پژوهشی است.
رعايت حقوق ديگران نیز از ابعاد تقوای پژوهشی است. گاهی شخصی صدر و ذیل مقاله‌اي را كه دیگری نوشته مي‌زند و به نام خودش نشر میدهد و حتي این کار را گاهی با كتاب دیگران انجام میدهد.
اگر مطلبي را از ديگران اقتباس میکنید، حتماً در پاورقي از آنان یاد کنید. بگويید اين مطلب از شخص ديگري است و از من نيست.
نکتۀ دیگر، این که پژوهشگر باید مراقب باشد گرفتار غرور علمي نشود. نباید بپندارد كه آنچه مي‌گويد نهايت مطلب است. به یاد دارم در نجف گاهی در درس امام ـ رضوان الله تعالي عليه ـ شرکت میکردم. البته از نظر علمی هنوز به مرحلهای نرسیده بودم که بتوانم از درسهای ایشان بهرهمند شوم. امام وقتي مي‌خواست اظهار نظر كند مي‌فرمود: «فلاني اين طور گفته و فلاني آن طور. ما هم اين خيال را كرديم. نه اينكه آن چه من میگویم تحقیقیترین نظریه است».
اگر انسان، گرفتار غرور علمي شد، مانع پژوهش و مانع رسيدن به حق است. از امام علی علیه السلام نقل است که فرمود: «مِن فَضْلِ عِلمِكَ استِقلَالُكَ عِلْمَكَ»[10]؛ اين از فضيلت علم انسان است كه علمش را اندک بداند و گرفتار غرور علمي نشود. خيال نكند آنچه مي‌گويد وحي منزل است.
6. اولویتبندی پژوهشها
اولويتبندي پژوهشها هم نكتۀ بسيار مهمي است كه گزارشی که ارائه شده نشان میدهد حوزه هم در فكر اين مسئله است. همين الآن هم میبینیم بسیاری از پاياننامه‌ها و رساله‌هایی كه نوشته میشود، اولويت ندارد و نياز امروز نيست. خيلي مهم است كه نيازسنجي شود و ببينيم مردم چه نيازي دارند؟ همان را اولويتبندي و پژوهش كنيم. اين حديث را دربارۀ اولويت‌هاي پژوهشي یادتان نرود كه از امير المؤمنين علیه السلام روایت شده: «خُذُوا مِن كُلِّ عِلمٍ أَحسَنَهُ»؛ از هر دانشی نیکوترینش را تحصیل كنيد؛ «فَإِنَّ النَّحْلَ يَأكُلُ مِن کُلِّ زَهرٍ أَزيَنَهُ»؛ زنبور عسل، بهترين گل‌ها و خوشبوترين گل‌ها را مي‌خورد «فَيَتَوَلَّدُ مِنهُ جَوهَرانِ نَفيسانِ»؛ پس دو گوهر بسيار گرانبها را توليد مي‌كند، «أَحَدُهُما فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ، وَ الآخَرُ یُستَضَاءُ بِهِ»[11]؛ از یکی شفا و از دیگری نور که هر دو نیاز است به دست میآید، ميفرمايد: توليدهاي علمي شما بايستي دو نكته را مورد توجه قرار بدهد: یکی این که درمان باشد، دوم آن که دلها را نوراني كند. زنبور عسل اينطوري است.
شما ببينيد در کتابخانهها و در همین کتابخانۀ دار الحدیث چقدر پايان‌نامه وجود دارد؟ اما چقدر از آنها به درد مردم مي‌خورد و قابل چاپ است و مشكلي را حل میكند؟
7. یاری خواستن از خدا
آخرين نكته، استمداد از خداست. وقتي خداوند به پيامبرش ميفرمايد: )وَقُل رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا([12]؛ بگو ای پروردگارم! دانشم را بیفزا. پيامبر با آن همه علمي كه داشت و براي ما قابل تصور نيست كه او چقدر مي‌دانست، باز خداوند میگوید بگو: )رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا (تو هم نياز داري علمت بيشتر شود. بنابراین ما خیلی سزاوارتریم که از خداوند این خواسته را داشته باشیم.
از حالات رسول اكرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که: «كَانَ اِذَا استَيقَظَ مِنَ اللَّيلِ يَقُولُ: «لا اِلٰهَ اِلَّا اَنْتَ سُبحانَكَ ...» تا آن جا كه ميفرمايد: «اَللّهُمَّ زِدْنِي عِلماً، وَ لَا تُزِغْ قَلبي بَعدَ اِذ هَدَيتَني، وَ هَبْ لي مِن لَدُنكَ رَحمَةً، اِنَّکَ اَنْتَ الوَهَّابُ»[13]؛ يكي از دعاهاي پيامبر صلی الله علیه و آله هنگام برخاستن از خواب این بود که دانشم را بیفزا. بنابراین، استمداد از حضرت حق براي هدایت ذهن شما به چيزي كه در پژوهش شما حق است، از جملۀ اخلاق پژوهش است.
اميدوارم كه خداوند به ما و شما توفيق بدهد كه بتوانيم اين رهنمودهاي قرآن و اهلبيت را در كار خودمان به کار بگیریم و بتوانيم سرباز لايقي در سنگر فرهنگي و علمي در اين حوزه براي امام زمان علیه السلام باشيم.
