بار ديگر بر اين نكته تأكيد مي ورزيم كه هرچند طرق روايي اين حديث، از نظر علماي اهل سنّت ضعيف است و همچنين در ميان شيعيان از قدح و ضعف دور نمانده و ليكن در اين ميان، طرق يا طريق صحيح نيز وجود دارد كه جبرانِ ضعف ديگر احاديث را مي نمايد. از سوي ديگر، طبق نظر محدّثان عمل به احاديث ضعيف، در مورد فضايل اعمال جايز است و حديث اربعين نيز در حوزه فضايل اعمال قرار دارد؛ لذا عمل به اين حديث شريف جايز است.
طبق مفاد حديث من بلغ: «مَن سَمِعَ شَيئاً مِنَ الثّوابِ علي شَيءٍ فَصَنَعَهُ، كان لَهُ أجرُهُ، و إن لم يَكُن علي ما بَلَغَهُ» ^۱ كه صحيح السند است، خداوند به كسي كه حديثي در باره ثواب عملي شنيده و براي درك ثواب مزبور، آن عمل را بجا آورده، ثواب آن كار را مي دهد، گرچه حديث، چنان كه شنيده، نباشد. بنا بر اين حديث، هركسي كه به حديث اربعين عمل كند، مستحق دريافت ثواب آن خواهد بود؛ هرچند كه اين حديث، چنان كه شنيده نباشد.
بر اين دلايل، بايد سيره محدثان و علماي بزرگ هر عصر را در عمل به اين حديث بيفزاييم. با بررسي سيره محدثان اين سؤال مطرح مي‌شود که اگر اين حديث از پايه محكمي برخوردار نبود، چرا محدّثان بزرگ هر عصر، دست به تأليف كتب ارجمندي در اين زمينه زدند و اين عمل در طول قرون گذشته تا به حال پيوسته ادامه يافته است. تأليف صدها كتاب و رساله بر مبناي اين حديث، دليل ديگري است كه ما را به صحّت اين حديث نزديک‌تر مي سازد.
حال كه از صحّت حديث اربعين اطمينان حاصل نموديم، در اين قسمت به شرح و توضيح و فقه الحديث اين حديث مي پردازيم.

فقه الحديث حديث اربعين

در اين قسمت به بررسي عبارات حديث مي پردازيم تا گوشه هايي از مفاهيم و معاني بلندمرتبه اين حديث شريف را فراروي علاقه‌مندان قرار دهيم.

معاني واژه حفظ

حديث‌شناسان در شرح و توضيح واژه «حفظ» در حديث اربعين، معاني متعدّدي را برشمرده اند و هر محدّثي، در جهت تبيين مراد پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله از ذكر اين واژه، قولي گفته است و مجموعاً بالغ بر هشت قول مي شود كه در زير بدان‌ها اشاره مي نماييم و در پايان، نظر خويش را ذكر مي كنيم:

1. به ذهن سپردن

بعضي از شارحان گفته اند كه مرادِ از «حفظ» همان حفظِ در ذهن است؛ چرا كه در زمان پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله، نگارش به شكل محدودي بود و حتي تا اوايل قرن دوم، منع نگارش حديث، ميدان را بر كاتبان حديث تنگ كرده بود؛ به طوري كه تنها روش انتقال احاديث، نقل سينه به سينه بود. از اين رو، محدّثان حديثي