خفّاف نيشابوري (قبل از 428ق)، مدرسه سعديه(سعيديّه)، مدرسه ابوسعد زاهد (م406ق)، مدرسه ابن فورک (م406ق)، مدرسه صندليه، متعلق به حنفي‌هاي نيشابور، و مدارس ناصريه، سِيوَري، شحاميه، حسيني، زين الاسلام، سُوري، حدّاد، عماديّه و... . ۱
نظامية نيشابور
امّا يكي از مهم‌ترين و بهترين مدارسي كه در نيشابور وجود داشته است، مدرسة «نظامية» آن بوده است. بنا به شواهدي نظاميه نيشابور پيش از نظامية بغداد، يعني سال‌هاي اوليه سلطنت آلب ارسلان سلجوقي (455 ـ 465 ق)، ساخته شده است. ۲
نظاميه نيشابور مدرّسان بسياري داشته که چند نفري از آنها نامشان باقي ماند و از بقيه متأسّفانه نامي باقي نمانده است. چند نفر از معروف‌ترين آنها عبارت‌اند از:
امام الحرمين جويني (م478ق)، ابوسهل محمدبن هاشم کشميهني مروزي (م حدود 465ق)، ابوسعد بن رئيس سلار منصور، عبدالرحمن بن رامش بن عبدالله بن زيد (م474ق)، ابو القاسم يوسف بن علي هُزلي مغربي سبکري (م465ق)، ابو القاسم جرجاني (م477ق)، ابو القاسم نوغاني ( م479ق)، ابوجعفر طبسي (م482ق)، ابو سعد، عبدالواحد بن عبدالکريم بن ابو القاسم قشيري، ابوحامد غزالي (م505ق)، قطب الدين نيشابوري طريثي، احمد بن عبدالجبار ابو القاسم سمعاني (م534ق)، ابوبکر شيرازي، ابومحمد سمرقندي (م491ق) و ... .
در کنار مدارس علميه، مساجد نيز مرکز اشاعه علم و تحقيق و تدريس بود و در کنار مجالس وعظ در آنها حلقه‌هاي ديني حديث و فقه و تفسير نيز تشکيل مي‌شد. علما و دانشمندان در اين مساجد جمع شده و به تبادل علم و دانش و مناظره و املا و سماع حديث مي‌پرداختند که از جمله آنها مي‌توان به اين مساجد اشاره نمود:
نخست، مسجد «عبدالله بن عامر» ـ که وي آن را بر جاي آتشکده قهندژ ساخت و يزيد فرزند مهلب بر آن مناره‌اي ساخت و ديگري مسجد «جامع بزرگ» (مسجدالمنبر) و مقصوره بزرگ، که به قول حاکم بدون شک آن را ابومسلم سردار معروف خراسان بنا نهاد و مساحت آن سي جريب بوده است و هزار ستون داشته و شصت هزار نفر به يک باره در آن به اقامة نماز مي‌پرداختند.
ديگري مسجدي بود که صحابه رسول خدا هنگام فتح نيشابور در آن ساخته بودند و سنگي بسيار بزرگ را به بازوي خود وارد آن کرده و به علامت قبله نصب نموده بودند.
مسجد پرآوازه جامع منيعي که آن را ابوعلي حسّان بن سعيد منيعي بنا کرده بود، مسجد محمدبن عقيل، مسجد خبّاز، مسجد کسلان (يا مسجد حوض کسلان)، مسجد ابوتراب عبدالباقي مراغه اي، مسجد کريمي، مسجد صرافين، مسجد مربعه الکبير و مساجد ديگر که در آنها جلسات درس و حديث برگذار بود. ۳
1.براي كسب اطلاعات بيشتر در مورد مدارس نيشابور و فعاليت هايي كه در آنها صورت مي‌گرفته است، ر.ک: مدارس در خراسان: پيدايش و تكامل، ص۱۱۸ ـ ۱۵۷؛ تاريخ علماي نيشابور، ص۴۵۱ و ۴۵۵.
2.همان، ۴۵۶ ـ ۴۶۰.
3.نيشابور شهر فيروزه، ص۲۴۲ ـ ۲۴۶.
