وجود کتابخانه‌هاي غني و سودمند
عامل ديگرِ رونق علمي و فرهنگي نيشابور، رواج و نشاط در بازار کتاب و وجود کتابخانه‌هاي غني و سودمندي بود که عالمان نيشابور را از ديگران متمايز مي‌ساخت و طالبانِ علمِ سفر کرده به اين شهر را مقيم آن مي‌ساخت. در واقع، در نيشابور بنا به خواست و نياز اهل مدرسه و تشنگان سرچشمه علوم، کتابخانه و دار الکتب‌هاي زيادي وجود داشت. از جمله عظيم‌ترين کتابخانه‌هاي خراسان، کتابخانه يکي از پادشاهان سلسله سامانيان، امير نوح بن نصر ساماني (م343ق) بود که آن را بي‌نظير دانسته‌اند. گفته شده علاوه بر کتب مشهور و رايج ميان مردم، کتاب‌هايي در آن بوده که در هيچ جايي يافت نمي‌شده و حتي شنيدن نام آن براي کسي ميسّر نبوده است، چه رسد به شناخت آن. ۱
و نيز کتابخانه جامع منيعي نيشابور که آن را با مسجدش، ابوعلي حسّان فرزند سعد نيشابوري در قرن پنجم بنا کرده بود که کتابخانه‌اي بسيار بزرگ و معتبر بود و کتاب‌هاي بسيار نفيسي در آن نگهداري مي‌شد.
کتابخانه دانشگاه دار السنه نيشابور که توسّط استاد ابوعباس محمدبن حسن بن ايوب صبغي در نيمه اوّل قرن چهارم هجري بنا شده بود و کتابخانه دار الکتب شجري كه توسّط مسعود فرزند ناصر شجري در نيشابور بنياد شده بود. کتابخانه مسجد عقيل که وسعتي فراوان داشته است، کتابخانه مدرسه خاتون عراق (مهد عراق)، کتابخانه مدرسه سعديه يا سعيديه نيشابور که آن را حکمران آن سامان ابونصر فرزند سبکتکين برادر سلطان محمود غزنوي ساخته بود. کتابخانه عارف بلند انديش و معروف ابو سعيد ابو الخير، کتابخانه مدرسه بيهقيه، کتابخانه اسفرايني يا کتابخانه رکن الدين که به وسيله ابو القاسم رکن الدين اسفرايني ساخته شده بود که در آن کتاب‌هاي بسياري در حديث و کلام و فقه نگهداري مي‌شده است. ۲
نظاميه نيشابور نيز کتابخانه‌اي داشته، آن چنان غني و پر مايه که بزرگاني چون امام محمد غزالي و امام الحرمين را از غنا و وسعت علوم راضي کند.
علاوه بر اين، در همين دوران، کتابخانه‌هايي غني در شهرهاي ديگر وجود داشت که مسافران به نيشابور کتاب‌هاي آنها را با خود به اين شهر منتقل مي‌کردند. ۳
ب. موقعيّت جغرافيايي خاصّ نيشابور
مقدسي در گزارش نسبتاً مفصّلي از اوضاع و احوال نيشابور، از لحاظ شرايط اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي مي‌گويد:
نيشابور شهري مهم و پايتختي شريف براي خراسان است. در ميان سرزمين‌هاي اسلامي همتايي براي آن نمي شناسم؛ زيرا همة ارزش‌ها و ويژگي‌هاي نيك از جمله وسعت و پهناوري
1.وفيات الاعيان و أنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۱۵۸.
2.نيشابور شهر فيروزه، ص۲۵۳ ـ ۲۵۶.
3.معجم البلدان، ج۱، ص۷۹۹.
