زمين، گوارايي آب، قوّت هوا و كثرت عالمان، يكجا در اين شهر جمع شده است. در اين شهر ميوه فراوان و لذيذ، گوشت خوب و ارزان، معيشت نيكو و سودمند، بازارها وسيع، خانه‌ها بزرگ، آبادي‌ها فراوان، باغ‌ها دلگشا، ذوق‌ها حسّاس، مجالس گرانقدر و مدارس زيبا و منظّم و آيين‌ها و مراسم عالي و بي‌نظير است. صنعت، فنون، بازرگاني، همّت، مروّت، كار خير، صدقه، امانت و دوستي اهالي اين شهر در همه جا زبان زد و در جهان اسلام مشهور است. [نيشابور] محلّ تجارت و كسب درآمد اهالي مشرق و مغرب است و محصولات آن به همه جا برده مي‌شود... . مردم براي كسب علم و تجارت به آنجا مسافرت مي‌كنند. لنگرگاه فارس و سند و كرمان و بارانداز خوارزم و ري و گرگان است... . فقيهانش از ادب و عالمانش از اصالت بي‌بهره نيستند و روزِ آن بدون مجلس مناظره، شب نمي‌شود. [نيشابور] شهري است كه مردان بزرگ در قياس با اعيان آن كوچك و اشراف آن در مقايسه با بزرگان آن پست به نظر مي‌آيند و پيشوايان آن عالمان را به حيرت مي‌آورند. يك محلّة آن از شهري و يك قطعه زمين آن از پايتختي بزرگ‌تر است. [با اين تفاصيل]، شهري مثل آن در جهان اسلام نشان بده. ^۱
از اين گزارش نسبتاً مفصّل تا حدود زيادي مي‌توان به جايگاه نيشابور در ميان شهرهاي اسلامي آن دوره پي برد. مقدسي در اين عبارات، دو بار و با دو تعبير مختلف تأكيد كرده كه در جهان اسلام همتايي براي نيشابور وجود ندارد. وي اين شهر را سرزميني وسيع و حاصلخيز و مركزي مهم از نظر تجارتي و صنعتي و اهالي آن را مردمي مرفّه و متمدّن معرّفي كرده است. همين ويژگي‌ها، به علاوة موقعيّت مناسب جغرافيايي نيشابور بوده كه گروه‌هاي مختلف مردم را به آنجا مي‌كشانده و اين شهر را به محلّ آمد و شد دايمي بازرگانان و طالبان علم بدل كرد بود. امّا نكته‌اي كه در اين عبارت نقل شده از مقدسي بيش از همه جلب نظر مي‌كند، توجّه اين جغرافي دان به وضعيّت اجتماعي و انگشت گذاشتن، بر روي جنبه‌هاي علمي و فرهنگي نيشابور است. وي با اشاره به فراواني عالمان در نيشابور، علم و فضل آنان را ستوده و ايشان را برتر از عالمان عصر و بزرگان مناطق ديگر برشمرده است. او همچنين، با تمجيد از مدارس و مجالس علمي موجود در شهر، براي نشان دادن نشاط علمي در اين محافل به صراحت بيان مي‌كند كه در نيشابور روزي نيست كه مجلس مناظره‌اي برپا نگردد. ^۲

ج. ورود امام رضا عليه السلام به نيشابور

بي‌شک، يكي از رخدادهاي مهم و تأثيرگذار ـ كه به عنوان نقطة عطف و سر فصل نويني در پيشرفت علمي و فرهنگي خطّة خراسان و بويژه شهر نيشابور بايد به شمار آيد ـ حضور پيشواي معصوم شيعه، حضرت امام رضا عليه السلام در نيشابور بوده است. اين رخداد، ضمن آن كه در گرايش بيشتر مردم اين منطقه، به سمت خاندان عصمت و طهارت و تشيّع علوي، تأثير ژرفي از خود به جاي گذاشت، در رونق بخشيدن و افزايش علاقة مردم و علما به سمت علوم مختلف و بويژه حديث، نقش داشته است؛ چنان که مورّخان و محدّثان نامور جهان اسلام نوشته‌اند: