پذيرش است . ^۱

5 ـ 2 . جمع آورى قرائن وثاقت

راه ديگرى كه ممكن است به تعيين وثاقت يا ضعف راوى بينجامد ، تحقيق و تفحّص همه جانبه در مورد راوى است كه در آن ممكن است از همه راه هايى كه گفته شد ، استفاده شود و به دليل موانعى كه در تطبيق هر يك از راه ها وجود دارد ، با توجّه به شرح حال و زندگى شخص ، آرا و افكار او ، دوره تاريخى اى كه در آن زندگى مى كرده ، روابطى كه با ساير راويان داشته و حتى روابط اجتماعى او در جامعه اى كه در آن زندگى مى كرده ، مجموعا نتيجه اى حاصل گردد . ^۲ روشن است كه در اين راه ، هدف اصلى ، رسيدن به وثوق و اطمينان شخصى پژوهشگر خواهد بود ؛ ولى ممكن است از مواد جمع آورى شده توسط او درباره راوى ، ديگران نيز استفاده كنند .

6 ـ 2 . ساير شيوه ها

مرحوم مامقانى در اين جا راه هاى متعدد ديگرى هم شمارش كرده است . ظاهرا در نظر ايشان ، هر يك از اين راه ها به تنهايى مى توانند اثبات كننده اعتبار راوى باشند ، ولى حداقل برخى از آنها در اعتبار بر مبناى پذيرش حجّيت ظن رجالى است كه خود ، مبتنى بر پذيرش انسداد باب علم و علمى در رجال است . اين مبنا در فصل سوم به تفصيل مورد بررسى واقع مى شود . امّا اگر اين مبنا را هم نپذيريم ، آن راه ها حدّاقل مى توانند به عنوان قرائن و شواهدى در كنار هم و در كنار ساير شواهد و قرائن ياد شده ، به كار آيند . ^۳

3 ـ 2 . نصّ يكى از رجاليان متأخّر

چنان كه در بحث تاريخى اشاره شد ، رجاليان متأخّر (مانند علاّمه حلّى و ابن داوود) بر اساس ديدگاه ها و اجتهادهاى رجالى خود و يا نقل از رجاليان پيشين ، درباره راويان از جهت اعتبار و عدم اعتبار ، اظهارنظر كرده اند . يكى از راه هاى يافتن اعتبار راويان ، مراجعه به سخن اين رجاليان است . نقل با سند از رجاليان متقدّم ، خبرويت و ... ممكن است در اين جا ، مبناى حجّيت و پذيرش باشد . ^۱ مهم ترين مسئله درباره اعتبار اظهارنظرهاى رجاليان متأخّر ، اين است كه چون بين آنها با راويانى كه نياز است اعتبار آنها مشخّص گردد ، قرن ها فاصله افتاده ، چگونه مى توان سخن آنها را درباره اين راويان ، معتبر دانست؟
اين مشكل را در مورد رجاليان متقدّم ، وارد ندانسته اند . قبلاً در بحث تاريخى بيان كرديم كه چگونه اين مشكل در مورد رجاليانى كه عملاً از سخن آنها استفاده مى شود و به عنوان رجالى متقدّم قلمداد مى گردند نيز وجود دارد . بنا بر اين ، لازم است مبانى پذيرش قول رجالى به طور كلّى و يكْ جا مورد بحث قرار گيرد و احتمال هاى مختلف آن بررسى گردد .

4 ـ 2 . نقل اجماع

راه ديگر براى بررسى اعتبار راوى ، نقل اجماع است . در اين مورد ، گرچه قدر مسلّم ، نقل اجماع متقدّمان رجالى است ؛ ولى خصوصيت نقل اجماع نسبت به سخن يك نفر ، در اين است كه اوّلاً ممكن است موجب وثوق و اطمينان عقلايى بر صحّت مفاد آن گردد ؛ ثانيا كاشف از آن است كه مفاد سخن از متقدّمان گرفته شده است نه اين كه اجتهاد خود متأخّران باشد . اين خصوصيت ، باعث مى شود كه گفته شود نقل اجماع ، حتى از رجاليان متأخّر نيز معتبر و مورد