نخستين تأليف رجالى شيعه را از آنِ عبد اللّه بن جبله كنانى دانسته اند .تأسيس الشيعة لعلوم الاسلام ، حسن صدر ، ص 233 ؛ أصول علم الرجال ، هادى فضلى ، ص30 . نجاشى در ضمن آثار او كتاب الرجال را نام مى برد و تاريخ وفات او را 219ق ، ذكر مى كند . ^۱ برخى ديگر ، نخستين تأليف را مشيخة ى حسن بن محبوب (م224ق) دانسته اند . ^۲ قبل از اين هم به مجموعه هايى از اسامى اصحاب معصومان عليهم السلام اشاره شده است ؛ ^۳ ولى ظاهرا اين مجموعه ها به «تراجم (شرح حال نگارى)» نزديك ترند تا رجال .
متأسفانه هيچ يك از مجموعه هاى رجالى ياد شده اكنون در دست ما نيست تا بتوانيم به طور قعطى درباره آنها قضاوت كنيم و احيانا مبانى آنها را به دست آوريم ؛ ليكن برخى از اصول رجالى دوره سوم مى تواند تا حدودى در اين باره راهنما باشد . غير از اين ، به يك نكته مى توان اطمينان داشت و آن ، اعتماد رجاليان اين دوره بر روايات رجالى (رواياتى كه مربوط به مدح و ذمّ راويان مى شود) از معصومان عليهم السلاماست . البته اختلاف هايى كه در بسيارى از اين روايات درباره هر يك از رجال وجود دارد ، به علاوه برداشت هاى متفاوتى كه ممكن است از آن بشود ، مى تواند منشأ اختلاف نظرهاى فراوانى هم باشد .
مهم ترين منبع موجود براى اظهار نظرهاى رجالى اين دوره ، اختيار معرفة الرجال است كه به كوشش شيخ طوسى از كتاب رجالى ابو عمرو محمّد بن عمر بن عبد العزيز (معروف به كشّى) گزينش شده است . ^۴ البته با توجّه به خصوصيت هاى اين مجموعه كه در اين جا و در دوره سوم خواهيم گفت ، و نيز دوره مؤلّف آن (متوفّاى اوايل قرن چهارم) ممكن است آن را متعلّق به همين دوره دوم رده بندى كنيم . در اين كتاب ، بجز گردآورى روايات معصومان عليهم السلام درباره راويان و صحابيان

علماى دانش اصول با بررسى هاى دقيق و طولانى درباره سند و دلالتِ روايات باب تعارض ، در نهايت به برداشت هاى متفاوتى از آنها رسيده اند . از آن جا كه بحث درباره اين روايات و معيارهاى موجود در آنها به تفصيل در دانش اصول فقه آمده ، در اين جا به آن نمى پردازيم . فقط بر اين نكته تأكيد مى كنيم كه روايات باب تعارض نيز جزئى از تاريخ ارزشيابى حديث در نزد شيعه رده بندى مى شوند .

2 . مبانى رجالى و ارزشگذارى تا عصر تدوين اصول رجالى (دوره نقل روايات و شهادات)

در تاريخ كتاب هاى رجالى برخى از كتاب هايى كه از اوايل قرن چهارم تا اواسط قرن پنجم هجرى قمرى تأليف شده اند و اكنون در دسترس اند ، به عنوان اصول رجالى شناخته شده اند . رجال الكشّى (كه برگزيده اى از آن توسط شيخ طوسى در دست است) ، الرجال والفهرست شيخ طوسى و الرجال نجاشى (فهرست مصنّفات) ... از اين قبيل اند .
دوره تدوين اين كتاب ها در تاريخچه مبانى رجال خواهد آمد ؛ امّا فاصله بين اين دوره و دوره حضور معصوم عليه السلام كه تا زمان غيبت صغرا تداوم داشته ، موضوع سخن در اين قسمت است . البته اين دوره ، چندان طولانى نيست ؛ ولى از آن جا كه واسطه بين دوره معصومان عليهم السلام با دوره تدوين اصول رجالى است ، شايسته توجّه و تأمّل است . در حقيقت ، منابع رجاليان در دوره تدوين اصول ، غير از رواياتى كه درباره مدح و ذمّ راويان نقل شده ، آثارى است كه در اين دوره واسطه ، حاصل شده است .
بر اساس گزارش هايى كه در كتابشناسى هاى شيعه آمده است ، تدوين كتاب هاى رجالى از اواخر دوره حضور علنى معصومان عليهم السلام آغاز شده است . برخى