دلالتى ندارد . آنچه او مى گويد ، اين است كه در كتاب ، آثار صحيح به گونه اى كه نياز به دانش دين را بر آورده سازد ، وجود دارد و اين غير از آن ادّعاست . امّا اين كه معيارى براى تمييز صحيح از غير صحيح ارائه نداده ، دليل نمى شود كه اين ادّعا را به او نسبت دهيم ؛ چرا كه معيارهاى تمييز صحيح از غيرصحيح ، چه به اصطلاح قدما و چه به اصطلاح متأخّران ، امرى است كه هر خواننده و استفاده كننده اى از كتاب بايد در جاى خود فراگيرد . اصولاً لازمه استفاده از هر كتاب علمى ، طى كردن برخى مراحل علمى است تا بتوان بهره لازم را بُرد . بنا بر اين ، كلينى به عنوان محدّث و حتى مفتى ، دليلى ندارد كه در كتاب خود ، معيارهاى تمييز حديث صحيح از غيرصحيح را هم ذكر كند ، هرچند در كنار برخى احاديثى كه به نظر او حجّت اند ، يك يا چند حديث غير حجّت در نظر خود را هم به عنوان مؤيّد بياورد و يا اين كه به جهت اثبات نكته اى ، چند حديثى را كه هر يك به تنهايى حجّت نيست ، بياورد .
ثانيا توصيفات مؤلّف ، بر اين كه همه روايات كتاب از نظر او صحيح و معتبرند، هيچ دلالتى ندارد ؛ چرا كه مى توان كتابى را در هر علمى كافى و شافى و جامع دانست ، در حالى كه در آن احتمالاً مطالب نادرست هم وجود دارد . همين كه بتوان از كتاب استفاده هاى فراوان بُرد ، براى توصيف عرفى به چنين صفاتى كافى است . ^۱
ثالثا مراد از اين كه كتاب ، حيرت مخاطب را برطرف مى كند ، اين نيست كه الزاما همه روايات آن معتبر است . همين كه روايات را همراه با اسناد آنها آورده و براى موارد تعارض هم مخاطب را به برخى روايات مربوط به حلّ تعارض ارجاع داده ، ^۲ به علاوه قرائن مختلفى كه مى توان در ابواب مختلف به دست آورد ، كافى است تا رفع حيرت شود . تأييد اين مطلب را مى توان از روى تعابيرى كه كلينى براى

از صحيح بازشناسى شود . از سوى ديگر ، اصطلاح رجالى متأخّران در صحيح كه در آن زمان مرسوم نبوده ، مراد نيست ؛ بلكه مراد او اين است كه همه اخبار الكافى صحيح به معناى اصطلاحى قدماست ؛ يعنى صدور آن از معصوم عليه السلام به قرائن قطعى يا تواتر ، ثابت شده است .
ثانيا توصيف هايى كه براى كتاب خود مى آورد ، مستلزم ثبوت احاديث آن است .
ثالثا مى گويد كتاب را براى از ميان بردن حيرت كسى كه از او اين تأليف را خواسته ، نوشته است . اگر صحيح و غيرصحيح در كتاب او باشد ، حيرت او از ميان نخواهد رفت .
رابعا مى گويد در خيرخواهى كم نگذاشته است . پس لابد به اين كه در كتاب ، هم احاديث صحيح و هم ضعيف را بياورد ، راضى نشده است . ^۱
حاجى نورى براى تكميل اين استدلال مى گويد : صريح سخنان كلينى اين است كه پس از فراغت از اصل تأليف ، اين استدلال ايراد شده و در خطبه كتاب ، آمده است . پس اين احتمال كه بگوييم اين سخنان را در اوّل كتاب ، قبل از تأليف گفته و سپس از التزام بدان در سراسر كتاب بازمانده است ، مردود مى شود .مستدرك الوسائل ، ج3 ، ص535 . برخى ديگر براى ردّ اين احتمال به تعبير «وقد يسّر اللّه تأليف ما سألت» و «ووسّعنا قليلاً كتاب الحجة» در سخنان پيش گفته كلينى اشاره كرده اند .
به هر حال ، استشهاد فوق ـ چنان كه برخى صاحب نظران نگاشته اند ـ تمام نيست ؛ ^۲ چرا كه أوّلاً سخن كلينى بر اين كه همه روايات الكافى صحيح است ، هيچ